Polîtîkayê şerî yê ke îqtîdarê AKP'yî Rojakewtêna Mîyanêne, Surîye û cografyaya Kurdan de rayra bena derbe ser o derbe dana bi ekonomî ro. Ekonomîya Tirkîya çeyreko verên ya 2019î de 2,6 û çeyreko diyîn de zî 1,5 bî qij û sey netîceyê ney zî sermayegozarî bî tay, sektorê awanî de tengîyê qewemîyaye. Endamê Komîsyonê Aborî yê HDP'yî Alp Altinorsî sebebê nê krîzê aborî ANF‘yî rê vatî.

'Tena  Vinetişê  Aborî  Nîyo'

Endamê Komîsyonê Aborî yê HDP'yî Alp Altınorsî tengbîyayîşê aborî yo ke Tirkîya de di çeyrekan de pêser o qewemîyeno sey "krîzê aborî" nirxna. Altinorsî dîyar kerd ke nê halî tena sey vinetişê ekonomî namekerdiş kêm maneno û wina vat: "Lîteraturê îktîsatî de di çeyrekan de qijbîyayîşê aborî sey resesyon yanî vinetişê ekonomî yena namekerdene. La ez fikirîyena ke krîzê ekonomîya Tirkîya tena sey vinetişê aborî dîyayîş kêm maneno. Kapîtalîzmê Tirkîya yew krîzê giranî de yo. Sebebê sîyasî estê ke nê krîzî bi awayekê dîyarî kenê giran.

Vurenayîşê awanîya dewlete, dormeyê îdareyê tek merdimî de ronayîşê yew tarzê îdareyê keyfî benê sebebê nedîyarîya aborîye. Reyna polîtîkayê şerî yê ke yenê kerdene çi hêreme de çi Rojakewtêna Mîyanêne de û çi zî cografyaya Kurdan de derbeyanê pîlan danê aborîye ra. 2011 ra nat hukumetê Dawutoglu-Erdoganî cografyaya Rojakewtêna Mîyanêne û Afrîka de polîtîkaya Neo-Osmanî naye xo ver. Nê hukumetî waşt ke hereketê girseyî yo ke bi Wisarê Ereban dest pêkerdo manupule bikerê û winî zanit ke eşkenê bi nê awayî Dewleta Osmanî newe ra biderê cuwîyayene û hekîmîyetê Osmanî newe ra ronerê. Nê polîtîkayî game bi game îflas kenê, nimûneyo tewr peyên zî ma Surîye û Lîbya de temaşe kerd. Nê polîtîkayî îflas kenê la bedelê ci bi awayekê giranî aborîya Tirkîya dana; Ma eke tena biewnê nimûneyê Surîye û şaristananê sînoran de qijbîyayîşê aborîye bigêrê çiman ver eşkenê na yewe bi asanî bivînê.

'Polîtîkaya Şerî Aborîye Bi Awayekê Giranî Kerde Birîndare‘

Altinorsî bale ante ser ke 2015 de ke HDP baraj vîyarna û Şarê Kurdan, hêzê demokrasî û sosyalîstî ke bî yew hêzê aktîfî, prosesê şerî newe ra dest pêkerd û nê çîy vatî:

"Prosesê şerî yo ke newe ra ameyo destpêkerdene de qetlîyamî, polîtîkayê şerî usb. aborîye bi awayekê giranî kerde birîndare. Tek sebebê krîzî helbet tena nê nîyê, aborîya kapîtalîzmî krîz bi xo ya xora. Ma ke ewnenîme aborîyanê ke wayîrê eynî awanîya aborîya Tirkîya yê vînenîme ke ê ke averşîyayîşanê aborîya globale ra yew rey tesîr gênê, Tirkîya des rey tesîr gêna. Welatê ke aborîya globale ra tewr zaf tesîr gênê Arjantîn û Tirkîya yê. Arjantîn de zî îdareyê Macrî yo ke maneno bi Receb Tayîb Erdoganî esto. O kî seba ke polîtîkayanê neo-lîberalan teqîb keno, aborîye de şexsîkerdiş û polîtîkayanê dişmenê kede nano xo ver hetê yew nîspetê pîlî yê komelî ra êno redkerdene."

'Îqtîdar Prosesê Rovîlêşîyayîşê Polîtîkî de Yo‘

Altinorsî vat ke sebebanê tewr girîngan ê nê krîzî ra yew zî no yo ke banê ke bi faîzanê nizman ameyê viraştene û vêşîyê berardişî yê nênê rotene û wina dewam kerd:

"Ma vînenê ke tewr zaf zî sektorê awanî de qijbîyayîş esto. Çunke yew sektorê awanî yo ke bi sermayegozarîya binawanîya dewlete ameyo masnayene esto. Bi faîzanê nizman Sektorê awanî nêzdîyê yew mîlyonî banê vêşî awan kerdê, yanî banê vêşî yê zaf zêdeyî estê. Banê ke virazîyayê û sermayegozarîya xo ameya kerdene berzbîyayîşê faîz û kredîyê banan ra serkewte nênê rotene. Sebebanê tewr pîlan ê krîzê aborîye ra yew no yo. Nika zor danê Bankaya Merkeze ke faîzan waro da, bi taybetî zî zor danê bankayanê pêroyî ke binê se ra yewî de faîz û kredîyan bidê û zeraranê faîzî zî butçe ra danê û bi nê awayî kenê ke balona banan bivilêşnê ro. Yeno dîyene ke kredîyê bananê îpotekînan hêdî hêdî benê candar."

Altinorsî kerd dîyar ke viraştişê rayîr û pirdan Tirkîya kerda mîyanê yew çerxê fasîtî û bedelê giranî yê bînî yê ke nê sermayegozarî benê sebeb estê û wina dewam kerd:

"Çend garantî dîyayî bi konsorsîyumo ke sermayegozerîya meydanê teyareyî yo hîrêyin girewto xo ser. No konsorsîyum şîrketanê sey Cengîz-Kolîn-Lîmak ra Yeno were ke ma ci ra vanê panc heramîyî. Seba ke nê şîrketî nê garantîyan biderê Meydanê Teyareyî yê Yeşilköyî yo ke tewr başanê ê dinya ra yew bî ame padayene. Meydano newe yew cayo winasî de ameyo viraştene ke teyareyî zî nêeşkenê ronerê, cayê xo seba meydanî musaît nîyo û tim maruzê vayê deryayî maneno. Zaf teyareyî nêeşkenê tîya ronerê û destûrê nêdîyena nê tîyareyanê winasîyan ke Meydanê Yeşilköy de zî ronerê û nê vera erşawînê bi Çorlu. Naye ra serkewte yew meydano ke tim keweno zerar esto. Reyna pirdo hîrêyin zî wina yo. Domanîya mi de mîyanê Îstanbul-Anqara 6 seatî bî, êdî 7 seatî yo. Seba ke pirdî ser o vîyartiş ra destmiz êno girewtene kes ser o nêvîyareno, naye ra serkewte vîyartişê otobusanê raywanan ame mucburîkerdene. Yanî hêzê berardoxî apey şîy. Serra 2019 de mîyanê Îstanbul-Anqara bî 7 seatî. Naye ra serkewte polîtîkayê aborî yê AKP  bi awayekê negatîfî Tirkîya welatanê bînan ê eynî klasmanî ra kena cîya. Coka lîrayê Tirkan yew nîspetê cîdî de erja xo keno vîndî.

Na rewşe hîrê cayanê girîngan de eksê bi hemwelatîyan kena. A yewinê bêkarî ya; bi taybetî zî bêkarîya xortan. A diyîne zam û baj ê, mavajê zamê ke BOTAŞ'î gazê xozayî rê kerdê. A hîrêyine zî çinbîyayîşê sermayegozerîya newe yo û naye ra serkewte kêmbîyayîşê ameyeyê hemwelatîyan o. Hukumet keno ke na yewe bi komployê teberî, galkerdişê xerîban îzah bikero la qetîyen no raste-rast netîceyê polîtîkanê AKP'yî yo ke nayê xo ver. Hemwelatî bedelê nê polîtkayan danê. Hemwelatî zî êdî piştî nêdanê AKP û bi nê awayî cewab danê nê polîtîkayan. AKP yew prosesê rovilêşîyayîşê polîtîkî de ya û bi polîtîkayanê hîna zaf şer hîna zaf tengizîye, qeyûmî tayînî şarêdarîyanê Amed, Mêrdîn û Vanî kerdî û kena ke bi nê polîtîkayanê zorbazan krîzî ra vejîyo."

'Zam û Bajî Do Bibê Zêdê‘

Seba serra 2020‘î memuran rê se ra 4+4, karkeranê pêroyî rê se ra 8+4 zamê maaşî ameyo kerdene û nê zamî ra hema dima pêro pîya se ra 32 zam ameybî gazê xozayî ser. Alp Altinorsî vat ke nê zamî dewrê verê ma de do hîna bibê zêde, naye ra serkewte ganî karker û memurî hîna zaf xover bidê. Alp Altınörsî wina qisey kerd:

"Nê zamî netîceyê kayê mîyanê hukumet û Memur-Senî yê. Meydan de yew pazarî, yew kompeymane çin a. Bi awayekê eşkerayî hêzê girewtişî yê memuran girîno binê payê enflasyonî.  Destmizê reelî, maaşê reelî yenê apeyberdene. Xora heqê grevî, heqê heqêxogêrayîşî yê karker û kedkaran bi şertanê halê îstîsnayî ameyê çinkerdene. Bedelê krîzî karker û memurî danê. Ganî karker û memurî hîna zaf xover biderê. Çunke no hukumet pêro kapîtalîstanê sektorê taybetî binê banê xo de heweneno. Wezîrê perwerdeyî wayîrê wendegehê tabetî yo, wezîrê weşîye wayîrê neweşxaneyê taybetî yo, wezîrê turîzîmî sektorê turîzîmî ra êno. No hukumetê kapîtalîstan o. Vera memur û karkeran o. Zam û bajî dewreyê verê ma de do hîna bibê zêde. Hesabê enflasyonî yê TUÎK‘î kesî îqna nêkenê. Reqemê enflasyonî yê raştikênî ê yê ke TUÎK‘î beyan kerdê ra hîna zêde yê. Tena zamê gazê taybetî ke hesab bikerîme serê serre ra bîyo se ra 50‘î ra vîyart. La TUÎK sey se ra 17 beyan keno. Ez vana ma nînan ganî sey reqamanê ke hetê polîtîkî ra pê ameyo kaykerdene bivînme. "

'Heta Şer Dewam Bikero Krîzo Aborî Nêqedîyeno‘

Altinorsî qal ard ra xorînbîyayîşê krîzê aborî û girsbîyayîşê butçeya şerî û dime ra mesela wina nirxnaye:

"Na yewe serekkomar eşkera vano. Vano ke sebebo bingehîn yê nê krîzî sermayegozerîya ke ma endustrîyê çekan rê kerdo. Tabî na yewe seba ke krîzî rê rizayî organîze bikero vano. Ma ganî sey demokrat û sosyalîstan naye vajê, heta ke şer dewam bikero krîzo aborî nêqedîyeno, eksê ci beno zêde û winî dewam keno. Nan û haştî ewro waştişê winasî yê ke kewtê têmîyan. Seba ke ma nanê xo bifîme xo dest haştîye lazim a, heta ke ma haştîye qezenç mekerê nêeşkenê nanê xo qezenç bikerê. Ewro ma vînenîme ke girseyê kedkarî ke bîyê hedefê nê krîzî her ke şonê bi lez partîya îqtîdarî ra visîyenê û netîceyê ney de na partîye weçînitişanê hêremîyan de merkezanê sey Îstanbul, Ankara, Antalya de kerd vîndî."

Alp Altinorsî bale ante ser ke kêmîya carî seba ke berardiş çin o winî asena ke vere ra bena baş. Reyna şeranê tîcaretî yê ke şînê biqewemîyerê ser o vindet û wina vat: "Hemsencîyê aborî yê makroyî zaf xerepîyaye yê. Çiqas ke seba ke berardiş bîyo tay kêmîya carî seke biba baş winî asena zî eke berardiş newe ra bibo baş kêmîya carî do vejîya sewîyeya rekore. Berat Albayrak Almanya nimûne musneno. Rewşa Almanya û Tirkîya zaf cîya ya. tayê pêmendişê şeklî firset danê îqtîdarî ke demogojî bikero la rastî peynî de xo danê hîskerdene. Krîzî  bi yew şerê neweyî yê tîcaretê bineyî do derbe bido Tirkîya ra. Hukumet tewr na yewe hesab nêkeno û vano se bibo zî kêmîya carî kewena, enflasyon beno kemî û naye ra faîzan ano war. La nê birrê waradayîşî zî do bibê amedekerdoxê yew şokê neweyî yê aborîye."

'Ê Do Meêşkê Şarê Kurdan Teslîm Bîgêrê‘

Alp Altinorsî bale ante ser ke şaristananê Kurdan de krîz hîna wişk, hîna tuj yeno ciwîyayene wina vat: "Beno ke reya verên a ke ma yew dewrê winasî de yê ke esnafî bi manaya cîdî rewşa kepenk ronayîşî de yê. Çunke zîreat û heywandarîye hema vaje ke qedîyaya û na yewe zî eksê esnafî bena. Îqtîdar hêreme de bi temamî bi yew cîyakerdişê sîyasî keno ke ver bidero aborîye. Beno ke şarêdarî eşkenê bibê sey mertal la bi tayînkerdişê qeyûman kenê ke nê zî mîyan ra bidarê we. Êdî hêreme desîyasetê "eke ti hetê dewlete de nîya/î, to hetê aborî ra fatisneno" bi awayekê aktîfî yeno ramitene. Helbet ê do meeşke şarê Kurdan teslîm bigêrê. Axirî yew şaro winasî yo ke derdê xo yê sey azadî û rumetî estê."

Altinorsî vat ke polîtîkayê hetê aborî ra fetisnayîşî kurdan ser o tesîrê tersî virazenê û do zor biderê kurdanê ke rayê xo dayêne AKP zî û ê zî do na rewşe do qebul mekerê. Armancê qeyûman o yo ke îradeya Kurdan bişiknerê.

Endamê Komîsyonê Aborî yê HDP Alp Altinorsî nê çîyî zî vatî: "Eslê ci de hêreme de vilabîyayîşê îqtîdarî bi tayînkerdişê qeyûman hetê sosyolojîkî ra xora dest pêkerd. AKP nêeşkena nê qeyûman tabanê xo rê zî îzah bikera. Helbet tayînkerdişê kayuman eslê xo de ekonomîk nîyo. Eslê ci de wazenê ke îradeyê Kurdan bişiknerê. Helbet hetê nê yê ekonomîkî zî estê. Nê cayan de AKP rantê şaristanî fînena xo dest û eynî wext de ma vînenê ke karê xo bi dizdî û talanî rayîr ra bena. Çîyê ke ma Mêrdîn de dîyê; wesayîtê ke ameyê kîrakerdene, şogişê ke ameyê dayene, otelî tena beşê cemedî yo ke awe ser o yo. Nê hîrê şaristanan de çerxo zaf girs ê talan û şelenayîşî ame çarnayene. Dewlete bi xo zî qeyûmê ke tayîn kerdê neqanunî ra serkewte wezîfe ra girewtî. Neqanunîya ê kayumanê ke wezîfe ser o mendê zî hetê şarêdarîyanê HDP'yî ra ameye eşkerakerdene. La vera her çî tarîxê cumhurîyetî ra bîyo Kurdan senî ke çerxê aborîya xo kerdo rast do reyna wina rast kerê."