Tradîsyon û tarîxê çapemenîya azada ke pê bedelanê giranan, kedêka pîle û hêvî ameyî awankerdene, têna tarîxê mecmuaya kurdan nîyo. No tarîx heman wextî de tarîxê xoverdayîş, afernayîşê fikrî û îfadeyê azad o. Parçeyêkê xoverdayîş û têkoşînê estbîyayîşê kurdan o. Coka tarîxê çapemenîya kurdkî eyneya maceraya têkoşînê azadîye ya kurdan a.

Xebatê çapemenîye sey bingeyê roşnvîrîya kurdan a û roşnîya xo daye xeylêk xebetanê bînan. Çapemenîya azade ya kurdan pê nê karakterê xo yê ronayoxî heta nika tim raştê hêriş û tedayan ameye.  

'Rojnameya Kurdistanê'

Rojnameyê Kurdistanî 123 serrî verî 22ê nîsana 1898î de paytextê Misirî Kahîre de hetê Mîdhat Bedirxanî ra ame vetene. Rojnameyê Kurdistanî sey rojnameyê yewînî yê kurdkî yeno qebulkerdene.  Coka her serre 22ê nîsane sey 'Roja Rojnamegerîya Kurdkî' yena fîrazkerdene. Nê rojnameyî ra heta 1990î  teda û qedexeyanê îşxalkeran ra teberê welatî de dezgehê çapemenîye ameyî awankerdene û rojnamegerîya kurdkî ameye kerdene.

Rojnamegerîya azade tim hedefê dewlete de ya

Qedexe û astengîyan reyde 1990an de Vakurê Kurdîstanî de hetê dezgeh û rêxistinanê kurdan ra dezgehê çapemenîye ameyî akerdene û heta ewro zî pê bedelanê giranan rojnamegerîya kurdkî yena kerdene.

Serranê 90an ra heta nika bi her hawayî dezgehê çapemenîye yê kurdan bîyî hedefê hêrişanê dewlete ûy bi desan rojnamegerê kurdî hetê dewleta tirke ra ameyî qetilkerdene.

Rixmê hende averşîyayîşanê dezgehanê çapemenîya kurdan ê Vakurê Kurdîstanî bi seyan rojnamegerî tim raştê teda û hêrişanê dewlete yenê. Netîceya nê teda û hêrişanê dewlete de tewr peyêne mabênê serranê 2015-2018î de bii desan dezgehê çapemenîya kurdan ameyî qefilnayene û bi seyan cezaya zîndanî xebatkaran rê ameyî dayene.

Konseptê çinkerdişê fikrê azadîye

3ê kanûna 1994î de rojnameyê Ozgur Ulke dîya bombayan ver. No hêriş hêrişêko musteqîl û lokal nîyo. Nê hêrişî de fikro antî-kolonyalîst kesayeto azadîwaştox û wayîrvejîyayîşê pratîkê azadîye ame hedefkerdene.Bombakerdişê  Ozgur Ulke parçeyêkê konseptê çinkerdişê  fikrê azadîye bi û bi desan serrî yo no hêriş bêmabên dewam keno.

'Pê ziwanê xo têkoşîn geş kenê'

Vervatoxa Platformê Rojnamegeran ê Cinîyan a Mezopotamya (MKGP) Ayşe Guney vist vîrî ke rojnamegerîya kurdkî pê Rojnameya Kurdistanê 123 serrî verî dest pêkerde. Guneye vat: ''Rojnamegerîya kurdkî surgun de dest pêkerde.Seba ma têna weşangerîye nê çar parçeyanê Kurdîstanî de pawitiş û averberdişê ziwanî zî girîng o.  Ma bi asanî nêresayî na 'roja rojnamegerîye.' Xeylêk bedelê giranî dîyayî.''

Guneye da zanayene ke hetêkî ra rojnamegerîya kurdkî erdê xo de pawitişê û averberdişê ziwanî kerdêne hetêkê bînî ra zî warê rojnamegerîya cinîyan de averşîyayîşê girîngî qewimîyayî. Guneye vat: ''Ewropa kovaran ra bigêrê heta ajans û televîzyonan warêkê hîrayî de ma rojnamegerîya cinîyan kenê. No ma rê destkewteyêko pîl o.  Seba ke ma rojnameger û kurd ê ma raştê teda, hêriş, tepiştiş, destbendkerdişî yenê, ma rê gef yeno wendene. Ma hetêkî ra destkewteyanê cinîyan paenê hetêkê bînî ra sey mesuldarîye têkoşînê cinîyan berz kenê. Jinnews û Jin TV mîsalê ney ê. Ma teqîbkerdoxê Gurbetellî Ersoz ê. Ma do sey rojnamegeran ê cinîyan rixmê pêro zehmetîyan zî karê xo bikerê.''

Guneye peynîya qiseykerdişê xo de wina vat: ''Çapemenîya kurdan hêzê xo komelî ra gêna û çapemenîya ma qet apey gamêke nêeşte. Şehîdê na çapemenîye estê û rêçê înan ser o erjê ma xo ver danê. Ma eşkenê vajê ke çapemenîya kurdan hînî ekolêk o.''

Hemserekê Komeleya Rojnamegeranê Dîcle-Firatî (DFG) Serdar Altanî zî ard ziwan ke tedayê vera çepemenîya azade tradîsyınê dewlete yo û vat: ''Tirkîya de bi taybetî Kurdîstan de xebatê rojnamegerîye xeylêk  zehmet ê. Nika Kurdîstan de herêmî qedexekerde yê û rojnamegerî nêeşkenê bixebitê. Seke zanîyeno no welat seke zîndanê rojnamegeran o, tede rojnamegerî tepişte yê, yenê muhakemekerdene. Serra 2016 de dezgehê çapemenîye yê muxalîfî ameyî qefilnayene. Xora vera nê kerdişan çapemenîya azade ciwîyena. Hukmatê AKPyî pêro rojnamegeranê azad û muxalîfan tasfîye keno yan zî xo rê girê dano. Tirkîya de medyaya yewrenge û yewveng ronîyaye. Tirkîya de tewr tay 600-700 kanalê televîzyonan estê nînan ra se ra 99 yê AKPyî yê.''

Altanî peynîya qiseykerdişê xo de îfade kerd ke rojnamegerîya azade rixmê hêrişan tim do biciwîya û venga rojnamegeran, dezgehanê çapemenîye da ke wa pêro pîya vera faşîzmî têkoşîn bikerê.