Dengbêjîye kulturê kurdan de cayo zaf gird û xorîn gêna. Çekuya dengbêj eslê xo de çekuyanê deng (veng) û bêj (vaj) ra yeno were. Dengbêjî qalê tarîx, destanan, hîkayeyanê eşq, şer, xoverdayîş û meseleyanê bînan ê ke derheqê şarê kurd de yê kenê. Denbêjî hunerê xo zafêrî bi vengê xo anê were û hacetanê muzîkî nêxebitnenê. Wexto ke edebîyato nûştekî zaf aver nêşîbî kulturê şarê kurd bi destê dengbêjan ameyênê qeydkerdene, vilakerdene û pawitene. Nê semedî ra dengbêjîye û dengbêjî kulturê kurdan da cayo zaf girîng gênê.

Taybetmenîya Dengbêjîye

*Tarîxo Fekkî û Vîr: Dengbêjî, tarîx, mîtolojî û bîyayîşanê komelkî yê şarê kurdî bi kilaman û hîkayeyan anê ziwan û resnenê ajanê neweyan. Sey “arşîvo gande yê tarîx” ê Dengbêjî berhemanê xo da şer, koç, şervanîye, eşq yan zî dej zaf anê ziwan. 

*Tarzo Muzîkal û Şîîrkî: Dengbêjî zafêrî bê hacetanê muzîkî kilamanê xo vanê. Wexto ke kilamanê xo vanê yew tarzo melodik û rîtmîk xebitnenê. Hetê tonê vengê û wereardişî ra zaf bala merdiman ancenê. Her dengbêj wayîrê yew tarzê cîya yo. 

*Babetî: Dengbêjî kilamanê xo de zafêrî qalê hîkayeyeyanê denstankî, eşq, cîyayîye (yewbînan caverdayîş), xoza, camêrdîye (qehremanîye), serewedaritiş û cuya rojanê kenê. Sey destanê Mem û Zîn kilamanê dengbêjan destanê kurdan zaf ca gênê.

Rolo Komelkî: Dengbêjî, teyna hunermend nîyê, heman wextî de zana vîrê komelê xo yê. Dengbêjî, veyveyan de, cenazeyan de, kombîyayîşan de kilamanê xo vanê û komelan anê were

Tarîxê Dengbêjîye

Dengbêjîye seke ma cor de qalê ci kerd yew hunera fekkî ya û aj ra bi aj ameya, resaya na roje. Tarîxê dengbêjî hetanî med û persan şono. Dengbêjîye bingeyê xo nê kokan ra gêna û resena ewro. 

Dengbêjê Tewr Namdarî:

*Şakiro (Şakîr Denîz, 1936-1996) 

Şakîro Wan ra yo û mîyanê dengbêjan de zaf namdar o. Vengê ey zaf pêt û hîsdar o. 

*Ayşe Şan (1938-1996) 

Ayşe Şan Dîyarbekir ra ya. Eslê xo de kirmanc (zaza) ya. Mîyanê dengbêjanê cinîyan de tewr namdar a. Zaf nêbo zî kilamê aye yê kirmanckî zî est ê. 

*Karapetê Xaço (1900-2005) 

Karapetê Xaço eslê xo de Armenî yo labelê kilamanê xo bi kurdkî vano. 

*Meyremxane (1904-1949) 

Meryemxana zî mîyanê dengbêjanê cinîyan da zaf namdar . Vengê aye zaf pêt o û kilamanê xo bi tarzê destan vana. 

*Evdalê Zeynikê (1800) 

Evdalê Zeynike yew kesêde tarîxî yo. Her çiqas derheqê ey de zaf cîyî nêreştê na roje labelê destan û hîkayeyê ey zaf bîyê vila û yenê zanitene.  

*Zahîro (Zahit Turan) 

Dengbêjê dewrê modernî yo. Zafêrî hetê Qers û Agirî de yeno naskerdene. 

*Mihemedê Şêxo (1948-1989) 

Mihemedê Şêxo rojawan ra yo. Ey hem derheqê dengbêjîye hem kî muzîkê kurdan ê modernî de zaf xebatî kerde. 

*Reso (Reso Çetînkaya, 1940-1990) 

Herêma Mardîn ra yo. O bi vengê xo yê xorîn û dernakî ra yeno naskerdene. Taybetî derheqê eşq û xoza de kilamê xo est ê. 

*Hesenê Cizrawî (1918-1984) 

Seke nameye ey ra zî yeno famkerdenê o Cîzîr ra yo. Kilama “Kela Dimdime” ke hetê ey ra yena vatene zaf yena zanitene.  

Senî ke ma cor de qalê ci kerd dengbêjî her hetî ra seba kulturê kurdan cayo zaf girîng gênê. Nê semedî ra ma hem dengbêjîye ra hem kî dengbejan ra wayîr vejê û bipawê. Eke ma nê kulturê xo nêpawê yew bingeyêde zaf girîngî vîndî kenê û yew koka xo ra visînê.