Dewa Rîzî ya qezaya Dara Hênî ya Çewlîgî pê floraya xo ya nebatan şinasîyena, pê xozaya xo merdiman şaş kena. Dewa Rîzî de her serrewext nebatê cîya-cîyayî zîl danê. Dewe hetê koyan ra ameye girewtene û wayîra tarîxêkê kahanî ya. Rîz hîrê reyî hetê dewlete ra ameye vengkerdene û vêşnayene. Narey zî pê projeyê Santralanê Hîdroelektrîkî (HES) dewe bêra vengkerdene.

Rîz...

Rîz reya verêne serra 1915î de wextê Qirkerdişê Armenîyan de ameye vengkerdene. Serra 19253i de wextê Serewedaritişê Şêx Seîdî de reyna ameye vengkerdene û vêşnayene. Tewr peyêne serra 1993î de polîtîkayanê şerî yê dewlete ra Rîz reyna ame vêngkerdene û vêşnayene. Çarenusê na dewe tim vengkerdiş û vêşnayîş o. Hema zî no nêzdîbîyayîş dewam keno. Nika zî yeno waştene ke pê HESî dewa Rîzî bêra vengkerdene.

Serra 2000î de newe ra ameye awankerdene

Goreyê zanayîşan nameyê Rîzî armenîyan ra yeno û manaya ci zî cenet o. Qirkerdişê Armenîyan ra dima nameyê dewe sey 'Saggoze' vurîya. Rîz heta ê çaxî pabesteyê Licê bi. Serra 1982î de darbeya leşkerî ra dima Rîz bi qezaya Dara Hênî ya Çewlîgî. Rîz herêma koyî ya û her koyê ci ra awa kanîyan herikîyena. Serra 1993î ra dima dewe ameye vengkerdene û vêşnayene, dewijê Rîzî serra 2000î de agêrayî û dewa xo newe ra awan kerde.

Mîyanê koyan de cenetêk

Tarîxê şerê Kurdîstanî de sey xeylêk dewan, şaristanan û cayanê bînan dewa Rîzî zî wayîra girîngîyêka pîl a. Dewe 1925 de Şêx Seîdî rê zî meymanîye kerde. Nê serewedaritişî de Dara Hênî paştî dabi Şêx Seîdî. Rîz mîyanê koyan de sey cenetêkî rayîrê rûmetî ra şina. Yeno waştene ke na dewe pê HESî bêra çinkerdene.

Werankerdişo bîn

Çend rojî verî ma cayo ke yeno waştene tede HES bêro viraştene zîyaret kerd. Wexto ke ma Licê ra kewtî rayîr, dewa Derxûst Dîbekî ra derbaz bîyî û resayî Rîz. Rîz kêleka Newala Sarimî de yo û serê ci de bi seyan dewî estê. Newala Sarimî Rîzî ra herikîyeno heta Amed, Mûş û Êlihî. Rîz de hewayêkê wenikî ma pêşşwazî kerdî. Dewijê Rîzî kirdkî qisey kenê û hema hema pêro domanî kirdaskî zî zanenê. Dewijan pê keda xo rayîrî akerdî, selahîyetdaran înan rê ardim nêkerdo. Dima ke rayîrî abîyî heyetêk ame dewe û vat dewlete wazena uca de Newala Sarimî de HES biviraza. Eke no proje bêro kerdene Çewlîgî ra heta Amedî bi desan dewî do binê awe de bimanê.

'Na dewe de 3 medenîyetî serwer bîyî'

Derheqê babete de Serekê Komeleya Pawitişê Kultur û Xoza ya Korta Sarimî Emîn Turhalliyî agahîyî dayî û ard ziwan ke Rîz hîrê reyî ame vengkerdene û vêşnayene û nika zî yeno waştene ke wa binê awe de bimana. Turhalliyî vat: ''Ma 10 way û birayî yê. Ez û birayê xo Abdurrahman ma tîya de manenê. Qaso ke pîlanê ma na dewe de 3 medenîyetê cîyayî serwer bîyî. Ecemî, armenîyî û nika zî ma. Wextê eceman nêno vîrê kesî la ê armenîyan yeno vîrê pîrik û pîlanê ma vîrî. Ma Mistanî ra ameyî na dewe û sîstemêk rona. Darê goze cîya, baxçeyî cîya ameyî hesibnayene. Ma nê keyeyî de manenê.

1915 de wextê Qirkerdişê Armenîyan de, serra 1925î de wextê Serewedaritişê Şêx Seîdî de û 1993 de dewa ma ameye vengkerdene û vêşnayene. No nêzdîbîyayîş hema zî dewam keno. Nika zî wazenê pê HESî dewa ma veng bikerê. Eke HES bêro xoza zî çin bena. O çax dewijî zî şinê. HES ekosîstem, weşîya merdiman û xoza do xirab bikero.''

Zengînîyê Rîzî

Turhalliyî eşkera kerd ke 100 dewê herême pê zîretî û heywankarîye debara xo kenê û vat: ''Waro ke tede proje yeno plankerdene herêmêk a ke hetê Sarim Sargî ra, Çewlîgî ra heta Amedî yena awedayene. Na herême de merdimî xeylêk berheman nanê ro. Herême hetê heywankarîye û hingîdarîye ra zaf zengîn a.''

'Cuya dewe weş a'

Dewijanê Rîzî ma reyde qisey kerd û fikrê xo ardî ziwan.

Dewijê bi nameyê Şerîf Uvatî (72) vat: ''Des babîyan ra naya ma na dewe de ciwîyenê. Semedo ke îmkanê ma çin o, ma xizan ê nêeşkenê şorê cayêkê bînî. Verî înan vatêne seba ceyranî çîyêk virazê la aseno ê do awbendêk virazê. Yanî wazenê ma tîya ra vejê. Ma senî eşkenê dewa xo biteriknê?''

Dayîka bi nameyê Asîya Uvat (65) vat: ''Wazenê ma dewe ra vejê. Ma nêweş ê, ma ameyî ke dewe de biciwîyê. Na saete ra pey ma nêeşkenê şorê Amed de kîra de ronişê. 9 domanê mi estê û pêro zî Amed de ciwîyenê, pêro zî mîyanê zehmetîyan de yê. Mêrdeyê mi zî nêweş o. Ma do na dewe ra nêvejîyê û awbendê înan nêwazê.''

'Ez wazena dewa xo de biciwîya'

Dewijê bi nameyê Sadullah Orukî vat: ''Ez nêweşê kanserî ya. Têna xozaya dewe mi rê hol a. Eke ê awbend virazê ma do şorê kamca? Ma wazenê dewa xo de biciwîyê. Awbend do xozaya ma çin bikero, gandaran bikişo.''

Ciwanê bi nameyê Murat Uvatî vat: ''Heywanê ma estê û ma xozaya xo ra hes kenê. Hamnana ma masêyan tepişnenê, xo asnawe kenê. Zimistanan zî ma şinê wareyan û debara xo kenê. Dewa ma de her wext varan esto, awe esta. Ez bîya nêbîya dewe de ya û ma do nêverdê tîya de awbend bêro viraştene.''

Dewijê bi nameyê Abdullah Uzanî (65) vat: ''Ma debara xo pê hingîdarîye, heywankarîye û zîretî kenê. Eke awbend bêro tîya her çîyê ma do binê awe de bimano. Ma do dewa xo nêteriknê, nêverdê ancî dewa ma bêra vengkerdene. Xora ma 9-10 serrî teber de mendî dima agêrayî dewe.''

'Çewlîgî ra heta Amedî do bi seyan dewî binê awe de bimanê'

Dayîka bi nameyê Kamîle Uzan vat: ''Cuya ma pêro dewe de ya. Di domanê ma estê yew waneno yew zî serê karê ma de yo. Ma nêeşkenê wird domananê xo zî bidê wendene. Ma xizan ê.Wa dewa ma de awbend nêro viraştene. Ez cuya dewe ra hes kena û reyna tîya war nêverdena.''

Vervatoxê Platformê Pawitişê Hewselî Vahap Işikliyî vat: ''Rîz bi xozaya xo ya heybetîne xeylêk gandaran rê meymandarîye keno. Pê projeyanê HESî û awbendan xozaya Kurdîstanî yena talankerdene.Rîz herêmêka taybet a û xozaya ci manena yê Dêrsimî. Eke no proje bêro kerdene mabênê Çewlîg û Amedî de bi seyan dewî binê awe de manenê. Dewijê herême pê heywankarîye û zîretî debara xo kenê. Projeyî ra dewijî nêçarî ra do koç bikerê. Vera werankerdişê xoza ganî ma pêro xoza bipawê û vera talanî vengê xo berz bikerê.''