Peymana Lozanî ke Kurdî bi hawayêkê fermîyî ameyî înkarkerdene û sey peymana awanbîyayîşê komara Tirkîya yena dîyene, verê 97 serran bajarekê Lozanî yê Swîsre de 24’ê Temmuze de amî îmzakerdene.

Kurdî heta a game sey ‘unsûranê bigeyênan ê ronayoxan ra yew’ ameyêne dîyene. Labelê dimayê peymane ameyî înkarkerdene û sey cimatêk ke bêro asîmîlekerdene û çinkerdene ame dîyene. Mîyanê 97 serran de rixmê polîtîkayanê înkar, çinkerdiş û asîmîlasyonî de Kurdî ‘çin nêbî.’ Kurdan bi tu hawayî na peymane qebul nêkerde. Selahîyetdarê dewleta Tirkî ke Şorişê Rojawanî hemverê xo de sey gefêko pîl vînenê, serranê peyênan de babeta Mîsak-i Milîyî tim anê rojdem û qalê newekerdişê Lozanî kenê. Serekkomaro Tirk Tayyîp erdogan serranê peyênan de xeylî reyan vat, “Lozan binkewtiş o” û hewn û xeyalê xo yê Mîsak-I Milîyî yê îşxalkarîya Heleb rah eta Mosil û Kerkûkî ramotî. Tarîxnas û edebîyatkaro Kobanêyij Husên Mihemed Elîyî vat kayo ke Mûstada Kemalî hemverê Kurdan de kay kerd nika Erdogan keno ke heman kayî kay bikero û vatişê, “Tarîx de qewimîyayîşêk sere de sey trajedîyêk û reya dîyine zî sey komedîyêk tekrar keno” yê K. Marxî vist vîrî.

‘Mûstafa Kemalî Kurdan dir Tîfaq Kerd û bi Nê Hawayî Bi Ser Kewt’

Alîyî ANF’yî rê qisey kerd û Peymana Sevrî ya dewletanê îtîlafî ke Osmanîyan dir îmza kerdebî viste vîrî û vat, “A peymane bismaro peyên bi ke dîya cenazeya Împaratorîya Osmanîyan ro” û vat, “Na yewe ra Mûstafa Kemalî Kurdan dir tîfaq kerd û dest bi şerê xoserbîyayîşî kerd. Mumkun nêbi ke Tirkî bi tena sereyê xo ê şerî bikerdêne û netîce de biser bikewtêne." Elîyî ard ziwan dimayo ke Mûstafa Kemal şer de bi ser kewt destê xo hemverê dewletanê îtîlafî de kerd xurt û bi nê hawayî masaya Lozanî amî ronayene, dorê a masa de zî Mûstafa Kemalî kayêko pîl hemverê Kurdan de kay kerd. Elîyî da zanayene ke dimayo ke destê Mûstafa Kemalî bi xurt, seba dewletanê îtîlafî persa serekeye “Tirêm do Tirkîya xo bido hetê Rûsya yan zî nizdê ma bikero” bîye û vat, “Mûstafa Kemalî na yewe dîye û heta peynî waşt bişuxulno. Lozan nê şertan de virazîya û Ataturkî serê nameyê xo de Îsmet Înonu şirawit ke o bi xo zî Kurdêk o. Tîya peyamo ke waştêne bido dewletanê rojawanî da û kayê xo bi nê hawayî amade kerd.”

‘Wa Hîkayeya Kurdê Maqûlî Hasan Hayrîyî ra Derse Bêro Girewtene’

Alîyî ard ziwan ke Erdogan nika zî mîyanê Rûsya û DYA de heman kayî kay keno û vat ke wextê pêvînayîşê Lozanî de Ataturkî parlamenterê Dêrsimî Hasan Hayrî Beg teşwîq kerd ke bi cilanê Kurdîyan meclîsî de qisey bikero ke no kes nika sey ‘Kurdo maqûl’ yeno dîyene. Tarîxnas Husên Mihemed Elîyî vat, “Sebebêkê nê wina bi. Yanî Mûstafa Kemalî xîlafê mabênê dewletanê rojawanî û Sowyetan seba xo rind ercnayî. Sebebêko bîn zî no bi ke ma yew nêbî, yewîya mi çinbîye. Tayê Kurdê ma ma ra ameybî tiritene. Seba înan ê Kurdê maqûlî bîyî. Hayrî zî înan ra yew bi. Bi cilanê Kurdîyan Meclîsî de qisey kerd. Dimayo ke Lozan ame îmzakerdene bi îdîaya hemverê qanûnê bingeyênî de têgêrayo ame îdamkerdene. Gama ke ame îdamkerdene ci ra ame persayene ke waştişê êyo peyên çi yo. Ê zî vat, ‘gorê mi kîşta rayîrêk de virazê ke gama her Kurdêk ravêro wa tif bikero’. No nimûne seba ‘Kurdanê maqûlan’ ê ke nika dewleta Tirkî dir têgêrenê zî ravêreno. Elîyî vat ke tu cewabo huqûqî yê vatişê Mîsak-i Milîyî yê Erdoganî çino û vat, “Mîsak-i Milî hem Sevr de û hem zî Lozan de qedîyayo. Binê înan ra yewe de îmzaya Osmanîyan û ya bîne de zî îmzaya dewleta Tirkî esta. Marx vano, ‘Tarîx de gama ke qewimîyayîşêk reyna tekrar bibo o beno trajedî, gama ke reya dîyine tekrar bibo a game hendî bena komedî.’ La seba ma Kurdan tim bî trajedî.”

Şertî Vurayî

Elîyî pêvînayîşê Cenevre yê seba çareserîya krîzê Sûrîye şibêna Lozanî û vat, “Nika zî Kurdî ûca nênê qebulkerdene. Teberê çend ‘Kurdanê maqûlan’ ê bi nameyê ENKS’yî. Labelê dinya vuraye. Dinya vurena. Kurdê ewroyî Kurdê verênî nêyê. Sîstemêko newe yê dinya Rojakewtena Mîyanêne de awan beno. Eke Erdogan bikero ke bi kartê Mûstafa Kemalî yê verê 100 serran kay bikero ganî ma bîyarê vîrê ê ke şertî vurayê. Do asan nêbo. Halêkê winayênî de eke her kes perîşan bo do her kesî ra zafêr şaro Tirk perîşan bibo.”