Dima ke Împaratorîya Osmanîyan rijîyabî Komara Tirkîya ronîyabi. Kurdan û tirkan pîya vera îşxalê Anatolia şer kerd, Qanûnê Bingeyî yê 1921î de xoserîye dîyaye kurdan ka Peymana Lozanî ra dima dewleta tirke sozê xo ra agêraye. Şarê kurdî bi Qanûnê Bingeyî yê 1924î ame înkarkerdene û dima bi binkewtişê Serewedaritişê Şêx Seîdî zî bi hawayêkê fîzîkîyî raştê polîtîkayanê înkar û îmha ame.

Serewedaritişê Şêx Seîdî Peymana Lozanî ra dima sey refleksê vera dewlete qewimîya. Serewedaritişo ke hetê Cemîyetê Azadîye ra amebi organîzekerdene seba ke kurdî tede bin kewtê pê trajedîyêka pîle qedîya. Lîderê kurdan serewedaritişî ra dima ameyî dardekerdene û cografyaya Kurdîstanî ameye talankerdene. Kurdî ameyî surgunkerdene, Kurdîstan de tirkî ameyî cakerdene. Cenazayê Şêx Seîd û ê embazanê ci keyeyan rê nêameyî dayene. Ewro hema zî nêzanîyeno ke cenazayê înan kamca de yê.

Serewedaritişê Şêx Seîdî

Serra 1923-1924î de rayberanê kurdan Pali de kombîyayîşêk kerd û bire daye ke xebatê nimitkeyî yê têgêrayîşê kurdan wa bêrê hêzêrkerdene. Hetê bînî ra tay endamanê eşîra 'Xormekî' derheqê nê kombîyayîşan û serewedaritişî de tay zanayîşî erşawitişî hukmatê Anqara.

Pê fermanê Mustafa Kemalî Yuzuf Zîyayê Bedlîsî û Xalîd Begê Cîbranî ameyî tepiştene û seba ke bêrê hukmkerdene erşawîyayî Bedlîs. Nê serebûtî ra dima Şêx Seîd seba serekîya cemîyetî ame weçînayene. Cemîyetê Azadîye yê Kurdan hêverî armanc kerdêne ke 21ê adara 1925î de Newroz de sere wedarê. La Şêx Seîd nêeşkîya eşîranê Dêrsimî îqna bikero ke wa tewrê serewedaritişî bibê. Aşma sibate de komêka şêx û mollayan Şêx Seîdî reyde Licê Hêni zîyaret kerdî.

5ê sibata 1925î de Şêx Seîd pê komêka bi se kesanê çekdaran Hêni ra şi Pîran û bi meymanê birayê xo Evdirrehîm. Heman şewe usttegmen Husnu Efendî, tegmen Mustafa Casim û 15 cendirmeyan reyde ame keyeyê Evdirrehîmî. Husnu Efendîyî waşt ke 10 kurdê ke pê kiştişî ameyêne sûcdarkerdene wa ci rê bêrê teslîmkerdene. La Şêx Seîd no qebul nêkerd. Dima mabênê şar û leşkeranê Husnu Efendîyî de pêkewtiş vejîya. Netîceya pêkewtişî de tay leşkerî kişîyayî, tay leşkerî zî ameyî esîrkerdene. Nê serebûto ke 8ê sibata 1925î de qewimîya, serewedaritiş zî asteng kerd.

Şêx Seîdî zanayêne ke kurdî hema seba serewedaritişêkî amade nîyê. Coka seba ke serebût hîra nêbo Pîranî ra şi Dara Hênî. La birayê ci Şêx Tahîrî wexto ke pê serebûtî hesîya 10ê sibate de dest na postaxaneyê Licê û 11ê sibate de zî se çekdaran reyde ame Dara Hênî pere û dokumentî teslîmê Şêx Seîdî kerdî. Nê di serebûtan kerd ke serewedaritiş dest pêbikero. Şêx Seîd bi serekê nê serewedaritişî ke wextê xo ra verî dest pêkerdo. 14ê sibate de Şêx Seîdî bi des hezaran kesan reyde dest na Dara Hênî ser û rayberê eşîra Mistanî sey qeymeqamê Dara Hênî tayîn kerd. Şêx Seîdî qanûnêk vet ke qanûn de ame vatene Dara Hênî paytexto demkî yo û ganî pêro bacî û eserî Dara Hênî de bêrê pêserkerdene.

Serewedaritiş wextêkê kilmî de 4 şaristananê Kurdîstanî de vila bi. 20ê sibata 1925î de Salîh Bego Hêniyîjî dest na Licê û Hênî ser. 28ê sibate de zî hêzanê Şêx Semsedînî ra beşêko pîl tewrê hêzanê ey bi. Birayê Şêx Seîdî Evdirrehîm 29ê sibate de qezaya Madenî ya Xarpêtî de sere wedarit. Şêx Eyûb zî 500 şerwanan reyde Çêrmûge de tewrê Şêx Evdirrehîmî bi û ê pîya şîyî ver bi Erxenî. 28ê sibate de Pali bi qerargehê serewedaritişî. Her ke Şêx Seîd şîyêne kurdî zî tewrê ci bîyêne. Hêzê kurdan seba ke Dîyarbekîr bivisnê destî 11ê adare de Berê Mêrdînî ra dekewtî şaristan û tewrê Şêx Seîdî bîyî. Heman şewe 150 kurdî pêkewtişan de merdî, tay kurdî zî agêrayî şîyî. Şêx Seîdî şerwananê xo rê nêvat ke abigêrê la rewşa înan vera bîyêne xirabêr. Dormeyê înan hetê bi des hezaran leşkeran ra amebi girewtene.

Hêzê Şêx Seîdî û ê Şêx Evdirrehîmî ver bi gelîyanê Hêni apey şîyêne. Xoverdayoxî dima zî kome bi kome şîyî daristananê Dara Hêni, Pali û Çapakçurî de bîyî vîndî. Şêx Seîdî şêx û rayberanê eşîran ê bînan reyde 27ê adare de şi Çapakçur. Tay eşîran zî semedê alozî, talan, pênêkerdişî ra paştî daye artêşa tirke. Bi taybetî tay eşîranê Xarpêtî yê sey Oxha û rayberê ci Necîp Aga û tay eşîranê Dêrsimî yê sey Kiferan, Lolan, Abuzalan û Şoran hetkarîya tirkan kerde.

6ê nîsane de wexto ke hêzanê hukmatî dekewtî Çapakçur Şêx Seîd û 300 suwarîyî neçare mendî ke xo apey biancê Bongilan. Reyna eşîra Xormekî û eşîra Cîbranî ya Kanîreşî pê şerwananê xo paştî daye artêşa tirke û xoverdayîşê kurdan şikna. Selahîyetdaranê tirkan seba ke serewedaritiş biqednê tay 'tedbîr'ê leşkerî û qanûnî girewtî; 22-23ê sibate de heyetê wezîran kombîyayîşêk de bire daye ke herêma serewedaritişî de aşmêke rewşa îstîsnayîye bêra caardene.

Dara Hênî, Erxenî, Dîyarbekîr, Mêrdîn, Riha, Sêwrege, Bedlîs, Wan, Hekarî, Xinis û Gêxî de aşmêke rewşa îstîsnayîye ameye îlankerdene. 24ê sibate Serekwezîr Fethî Beg û Wezîrê Karanê Zereyî Cemîl Begî kombîyayîşê Partîya Komare ya Şarî (CHP) de îdîa kerd ke Şêx Seîd seba ronayîşê Kurdîstan, şerîat û xîlafetî xîret keno. Kombîyayîş de pêro qiseykerdoxan îfade ker dke no serewedaritiş 'îrtîca' (!) yo.

Mehkemeya Îstîklalî ya Înonuyî

4ê adare de qanûnê 'Takrir-i Sukun' ame vetene û humat bi wayîrê selahîyetdaranê zêdêran. No qanûn 2 serran ame caardene. Pê nê qanûnî pê pêşnîyazê Îsmet Înonuyî 2 mehkemeyê îstîklalî ameyî ronayene ke înan ra yew Anqara de yê bîne zî Wîlayetî Şarkiyye (Kurdîstan) de bîye. 7ê adare de tay herêman de rewşa îstîsnayîye ameye îlankerdene. 31ê adare de qanûno ke selahîyet dayêne ke mehkemeya 'rewşa îstîsnayîye' bira dardekerdişî bida hetê hukmatî ra ame qebulkerdene.

Serfermandar Kemalettîn Samî Paşayî vatêne ke meseleya kurdan de hîrê wezîfeyê hukmatî estê; ganî serewedaritiş bi hawayêkê xedarî û pê gonî bêro qedînayene, pêro kurdî ganî bêçeke bêrê veradayene, kurdî ganî cayanê bînan ê Tirkîya de bêrê vilakerdene û tirkî zî waranê kurdan de bêrê cakerdene. Hukmatî polîtîkaya xo ya vera kurdan de nê hîrê wezîfeyê xo zî ardî ca...

Destpêkê nîsane de fermandarîya tirkan da zanayene ke kamo ke gonî yan zî merde Şêx Seîd teslîm bikero xelata pereyan do bêra dayene ci û eke sûcê ci estbo, tewrê serewedaritişî zî bibi do bêro efûkerdene. Nêmeyê nîsane de bêbextîya Qasimê Cîbranîyî ra dima dormeyê Gelîya Dara Hênî ame girewtene. Şêx Seîd û ê rayberê bînî yê serewedaritişî Şêx Evdilah, Şêx Elî, Şêx Xalîp, Reşîd Aga, Temur Aga û 26 xoverdayoxê kurdî serê pirdê Çemê Mûradî de ameyî tepiştene.

TBMMyî wextê wezîfeyê Mehkemeyanê Îstîklalî yê Dîyarbekîr û Anqara qasê 6 aşman kerd derg û selahîyetê caardişê dardkerdişî da nê mehkemeyan.

Îdamê Şêx Seîd û embazanê ci

27ê gulana 1925î de Kemal Fevzî, Heci Ahtî, Lajê Şêx Ebdulkadîrî Seyîd Mehmet, Abdullah Saadîyo Kor û Heci Askerî Dîyarbekîr de hetê Mehkemeya Îstîklalî ra ameyî dardekerdene.

Mehkemeya Îstîklalî ya Dîyarbekîrî 29ê hezîrane de derheqê Şêx Seîd û 47 kesanê bînan de bira dardekerdişî daye û bire roja bîne ameye caardene.

Şêx Seîdî verê kursîyê îdamî de nê çîyî vatî: ''Xora cuye qedîyaye. Ez tewr poşman nîya ke mi xo rayîrê şarê xo de feda kerd. Wa tornê ma dima verê dişmenan de ma ra şerm nêkerê, no ma rê bes o.''

Hasan Hayrîyo ke wekîlo verên ê Dêrsimî bi, hêverî hetê Mustafa Kemalî de bi. Hasan Hayrîyî wextê seredewaritişî de şarê Dêrsimî rê mektubî erşawitî û înan ra waşt ke tewrê serewedaritişî nêbê. Dima ke verê serewedaritişî ame girewtene pê fermanê Mustafa Kemalî Hasan Hayrî û birazayê ey Celal Mehemet ameyî tepiştene.

Mehkemeya Îstîklalî de serekê mehkeme Alî Saîpî Hasan Hayrîyî rê no çi persa: ''Çira ti pê kincanê neteweyan ê kurdan tewrê kombîyayîşanê meclîsî bîyêne?''

Hasan Hayrîyî pawitişê xo de nê çîyî vatî: ''Ez pê waştişê Mustafa Kemalî pê kincanê neteweyîyan tewrê kombîyayîşan bîya û reyna mi pê waştişê ey Komferansê Lozanî rê telgraf şawit û vat ke kurdî nêwazenê tirkan ra cîya bibê.'' Rixmo nê îfadeyan zî Hasan Hayrî û birazayê ey ameyî dardekerdene.