Neteweyanê Yewbîyayeyan vera tehlukeyê çekanê kîmyewîyan ê kîştoxan seba ke yew hişyarî bêra warye, 30ê teşrîna peyêne kerdîbî “Roja Vîrardişê Qurbananê Şerê Kîmyewî.” 192 welatî her çiqas ke bîye hetê Peymana Çekanê Kîmyewîyan a ke 19ê nîsanê 1997î de xebitnayîşê çekanê kîmyewîyan qedexe kerdo, wexto ke mesela bena “ameyoxê” dewletan pêro îmzayî kaxide ser o manenê.

Tarîxî de galê kîmyewî yê tewr verênî her çiqas yeno dîyarkerdene ke dewrê yunanê antîkan de bîyo û reyna 1845î de demo ke Faransa Cezayîr îşxal kerdo berberî jahrî kerdê zî, gore tarîxê resmî bi hawayêkê modernî çekê kîmyewî Şerê Dinya yo Yewin de ameyê xebitnayene. Reaksîyonê çekanê kîmyewîyanê ke reyayanê gonî de gêrenê, sîstemê bîhnegirewtişî rijnenê, gore çekanê konvansîyonelan erzanêr ê, û sewîya kîştişî de hîna tesîrdar ê.

Tewmsîlkarê gelek welatan seba ke warê şerî de xebitnayîşê çekanê kîmyewîyan qedexe bikerê 1899î û 1907î de her çiqas Laheyî de ameybî pêser û peymane îmza kerdîbî zî tena demê şerê dinya de ke çend serrî naye ra pey dest pêkerdîbî de ney, şeranê bînanê ke dima amey kerdene de tewr hukmê na peymane nêmend.

Kambaxîya Ke Bi Klorî Ameye

Demê Şerê Dinya yê Yewinî de verî almananê ke fehm kerdîbî ke bi stratejîya şerî yê verêdestan nêeşkenê zorê dişmenî berê, berê endustrîyê çekanê kîmyewîyan kerd ya û keso ke bîyo hemkarê nê sucî kîmyager Fritz Habero ke wayîrê xelata Nobelî yo.

Habero ke bi eslê xo yahudî bî û verê xo nêdîbî ke no îcadê ey vera şarê ey zî do bêro xebitnayene, seba berardişê gazê klorînî Berlîn de dest pê xebate kerd.

Dewrê Şerê Kîmyewî

Generalanê almanan gazê kîmyewî verî palon û rûsan ser o ceribna, encamê gazê klorînî fransayijan vila kerd. 22ê nîsana 1915î de Şerê Ypresî de almanî ke kewtî tengê gazê klorî yo ke kapsulanê hîrayan de ardo bi cephe xebitna û netîceyê ney de cîgerê bi sedan leşkeran teqayî. Nê galî karekterêko newe daybî şerî û êdî dewrê “şerê kîmyewî” dest pêkerdîbî.

Maskeyê gazî yo bi nameyê 'smoke helbet' o ke doktorêkê îngilîzî viraştîbî herçiqas verê mergê zaf leşkeran girewt zî, reyna zî zaf leşkerî nê şerî de merdî.

Nê serkewtişê îngîlîzan ra dima Faransa û Almanya kewtî hemberîye. Kîmyager Vîctor Grîgnardî zî dest bi berardişê fosgenî kerd ke zehmed bî ke merdim hişyarê ci bo û merdim bêbîhn û bêveng verdayene. Bi rewşa xo ya safe zî fosgen bîyêne sebebê mergî, dima klor zî ame îlawekerdene û bi nê hawayî “white star (estareyo sipî)” ame îcadkerdene.

Jahro Zerd: Xerdel

Gazê xerdelî yo bi kukurt klorurî jahrê tewr bitesîran ra yew bî. Şerê Dinya yê Yewin de her çiqas zaf genaralî dima nê şerî seba ke ferman dayo ke no gaz bêro xebitnayene ameyî muhakemekerdene zî “aktoranê şerî” dewam kerd no gaz xebitna.

Çeka Îmhayê Girseyî

Protokolê Cenevre yo ke xebitnayîşê gazanê kîmyewîyan qedexe keno her çiqas ke 1925î de ame îmzakerdene zî Şerê Dinya yê Dîyinî de bê ke leşker-sîvîl ferq bikero nê gazî amey xebitnayene.

Holdîngê tewr pîlê ke rêça Fritz Haberî ra şîyêne, IG Farben, Zynklon Byî gazê kîmyewî ber ardî û bi naye tewrê sucanê şerî bîy. Hîtlerî bi gazanê taybetan sey hîdrojen siyanur, karbonmonoksît, zyklonî oda û kampanê taybetan de bi mîlyonan yahudîyî qir kerdî.

Reyna Amerîka peynîya şerî de bombaya atomî eşte Nagazakîya Japonya. Şerê Wîetnamî de zî madeyo jahrin “Argent Orange” xebitna.

Bi Hezaran Kurdî Amey Qetilkerdene

Dîktator Sedam Husênî zî şerê 9 seran ê Iraq-Îranî de yo ke 1980î de dest pêkerdîbî de gazê sarînî yo ke kîmyagerêkê almanan viraştîbî xebitna. Peynîya nê şerî de Artêşa Iraqî verê xo açarna Helepçeyî ser, çekê kîmyewî yê sarîn û Vxî eştî Helepçe ser, nê galî de 5 hezaran ra zêderî merdîmî amey kîştene.

Gazê Kîmyewî Rojhelat û Vakurê Sûrîye de

Rejîmê dîktor Erdoganî yo ke argumanê “Esad bi çekanê kîmyewîyan şarê xo kişeno” xebitneno, vera Vakur û Rojhelatê Sûrîye galê îşxalî dayî dest pêkerdene. Bi nê galan “gazê kîmyewîyî” reyna amey rojeve. Ame tespîtkerdene ke nê galan de gazê fosforê sipî ame xebitnayene. Fosforê sipî zere ra bi tever leşa merdimî veşneno û zerar dano pişke.

Fosforê sipîyo ke mîyanê kategorîyê “çekanê kîmyewîyan” de nêno pênasekerdene , gore gelek peymanan galanê hewayî de vera sîvîlan xebitnayîşê ey qedexe yo. Îspatkerdişê ney do sey sucê şerî bêro hesibnayene.