Têgêrayîşê Azadîye yê Kurdan ê Vakurê Kurdîstanî serranê 80 û 90an de morê xo daninê sîyasetê Tirkîya. Kurdan seba ke nasname, kultur, ziwan û heqanê înan temsîl bikera partîye ronaye.

Serra 1989î de Paris de bi nameyê ''Kurd: Heqê Merdiman û Nasnameyo Kulturel'' konferansêk virazîya. Ahmet Turk zî tede 8 wekîlê Partîya Şargîre ya Demokrate (SHP) tewrê konferansî bîyî û nê semedî ra SHPyî ra ameyî tasfîyekerdene.

Prosesê 18 wekîlan

Nê wekîlan hezîrana 1990î de Partîya Kede ya Şarî (HEP) awan kerde û serekê ci zî Fehmî Işiklar bi. HEP 20ê teşrîna verêne ya 1991î de SHPyî reyde tewrê weçînayîşî bi. HEPî Amed, , Şirnex, Sêrt, Êlih, Wan, Mûş û Semsûrî ra 18 wekîlî vetî.

Labelê karê sîyasetê kurdan ê legalî asan nêbi. Weçînayîşê 199î ra verî Serekê HEPî yê Amedî Vedat Aydin 5ê temmuza 1992î de îdarekarê bînî yê HEPî, Serekê HEPî yê Dîlokî Abdulsamet Sakikî reyde ame qetilkerdene.

Wekîlan HEPî roja verêne Meclîs de zorî û zehmetî dî. 6ê teşrîna peyêne ya 1991î de wextê merasîmê sondwendişî de Wekîla HEPî Leyla Zana û Hatîp Dîcle waşt bi kurdkî qisey bikerê. HEP nê serebûtî ra dima maruzê lînçan bi û dima ke SHP û DYPyî koalîsyon kerd, HEP teber de mend.Adara 1992î de wekîlanê kurdan SHPyî ra îstîfa kerd û derbazê Partîya Demokrasî (DEP) bîyî.

Merg tim peyê înan de bi

14ê êlula 1993î de bira qefilnayîşê HEPî dîyaye. Wekîlanê HEPî 2ê hezîrana 1992î de Partîya Azadî û Têdûştîye (OZEP) awan kerde. Dima zî 4ê hezîrana 1992î de OZEP tewra HEPî bîye. Semedo ke vera HEPî dewa amebî akerdene, 19ê teşrîna verêne ya 1992î de serekîya Mevlut Îlîkî de Partîya Demokrasî û Azadîye (OZDEP) ameye akerdene. 29ê çeleyê 1993î de vera OZDEPî zî bi îdîaya 'parçekerdişê welatî' dewa ameye akerdene. Îdareyê partî pabetê bira mehkeme nêvindert û partî fesh kerde.

Têkoşînê demokrasî û sîyasetê kurdan pê DEPî dewam kerd. Labelê dewleta tirke bi her hawayî hêrişê wekîl û endamanê DEPî kerd. Serranê 1992-1994î de Êlih, Amed, Farqîn û Nisêbîn de hêzanê paramîlîteran û kontrayan hêrişê DEPijan kerd. 2ê êlula 1993î de endamê Meclîsê Partî yê HEPî Habîp Kiliç, 4ê êlûla 1993î de Wekîlê DEPî yê Mêrdînî Mehmet Sîncar û Îdarekarê Şaristanê Êlihî Metîn Can ameyî qetilkerdene. Serekê DEPî Yaşar Kaya zî hetê Mehkemeya Asayîşê Dewlete (DGM) ra tepişîya.

1993 de nê hêrişî resayî astêşa berze la nê wextî de 14 şaredarê partîyan ê cîyayan tewrê DEPî bîyî. Dewleta ke pê DEPî nêeşkaye, 2ê kanûna 1993î de prosesê qefilnayîşê DEPî da destpêkerdene. DEP bi îdîaya 'vera yewîya milet û welatî karan keno' ame sûcdarkerdene.

Nê prosesî de DEPî 12ê kanûna 1993î de kongreya xo bi coşî kerde û Hatîp Dîcle kerd serek. 18ê sibata 1994î de merkezo pêroyî yê DEPî dîya bombayan ver. Endamê DEPî Ekrem Akçakaya nê hêrişî de şi rehm.

Darbeya 12ê Adara 1994î

DEPî sey nêrazîbîyayîşê vera nê hêrişî bire daye ke xo weçînayîşanê herêmîyan ra apey bigêro. La selahîyetdaranê dewlete vat: 'Ma do şima meclîsî ra bierzê.' 2ê adara 1994î de dest nîya wekîlîyanê Hatîp Dîcle, Leyla Zana, Orhan Dogan, Ahmet Turk, Sirri Sakik û Şirnexê Mahmût Alinakî ser. Orhan Dogan û Hatîp Dîcle zî wexto ke Meclîsî ra vejîyayêne ameyî destbendkerdene.

Nê destbendkerdişî ra dima embazanê înan bire daye ke nêvejîyê teberî û heta şewdirî Meclîsî de bimanê. Çalakîya di rojan ra dima ê zî ameyî destbendkerdene. Leyla Zana, Ahmet Turk, Sirri Sakik, Sedat Yûrttaş, Selîm Sadak, Mahmût Alinak, Hatîp Dîcle, Orhan Dogan pê bira DGMyî tepişîyayî. Wekîlê bînî zî şîyî Ewropa û uca de rayberîya awankerdişê Parlamentoya Kurdan a Surgunî kerde.

Wextê HADEPî wexto tewr zehmet bi

11ê gulana 1994î de serekîya Murat Bozlakî de Partîya Demokrasî ya Şarî (HADEP) alaya têkoşînî dewr girewte. Dewleta tirke reyde pê kiştişî cewab da HADEPî. 2ê hezîrana 1994î de endamê Meclîsê Partî û ronayox Muhsîn Melîk ramitoxê xo Mehmet Ayyildizî reyde kişîya.

Tarîxê sîyasetê legalî yê kurdan de tewr zaf emrê HADEPî derg bi. HADEPî binê tedaya girane de weçînayîşê 1995î de se ra 4.17 ray girewt. Sere de Murat Bozlak xeylêk îdarekar û endamê ci ameyî destbendkerdene û tepiştene. Rixmê astengîyan HADEPî nîsana 1999î de tewrê weçînayîşê herêmî bi û şaredarîya şaristanêkê pîlî (Amed), 6 şaristan (Agirî, Êlih, Çewlîg, Colemêrg, Sêrt û Wan) zî tede 37 şaredarîyî vistî destî.

Semedo ke HADEP nêeşka bendê se ra 10 ra derbaz bibo nêşi Meclîsî. La nê serkewtişî ra dima HADEP zêdêr bi hedefê dewleta tirke.

Dima ke dewaya vera îdarekaranê HADEPî binetîce bîye Bozlak û xeylêk îdarekarê partî zî tede îdarekaranê HADEPî rê cezaya qedexeyê sîyasetî ameye dayene. 6 mengan ra dima şaredarê Amed, Sêrt û Çewlîg ameyî destbendkerdene. 25ê çeleyê 2001î de Serekê HADEPî yê Silopî Serdar Taniş dima ke fermandarîya cendirmeyan venga ci da şi uja û dima tira xeberêke nêameye girewtene. Heman aqîbet ame sereyê sekreterê qeza Ebubekîr Denîzî.

Tewiro têkoşer ê Murat Bozlakî

Serekê Mehkemeya Qanûnê Bingeyî Mustafa Mumînî 13ê adara 2003î de pare kerd ke HADEP pê îdîaya 'bîyo merkezê terorî' ame qefilnayene. Murat Bozlak 4ê çeleyê 2015î de dinyaya xo bedilnaye ke emrê xo dabi têkoşînê kurdan.

DEHAPo ke herinda HADEPî de 1997 de ronîyabi la aktîf nêbi, qefilîyayîşê HADEPî ra dima dest pê karan kerd. Weçînayîşê 2ê teşrîna peyêne ya 2002î de hêzê ked û demokrasî lîsteyanê DEHAPî ra tewrê weçînayîşî bîyî. DEHAPî se ra 6.23 rayî girewtî û tewr tay 50 wekîlî vistî destî. La reyna bendê weçînayîşî ci rê bi astenf û nêeşka şoro Meclîsî.

Serra 2002î de Mehkemeya Qanûnê Bingeyî bi îdîaya 'verî ke rêxistinîya xo temam bikero tewrê weçînayîşî bi' vera DEHAPî dewa akerde û 19ê teşrîna peyêne ya 2005î de partî fesh kerde. Herinda DEHAPî de Partîya Komelê Demokratîkî (DTP) ronîyaye. 9ê teşrîna peyêne ya 2005î de DTP modelê hemserekîye pêşkêşê sîyasetî kerd û 2007 de tewrê weçînayîşî bi. DTP semedê bendê weçînayîşî ra pê namzetanê xoseran tewrê weçînayîşî bi û 22 wekîlîy girewtî.

Derheqê DTPyî de 16ê teşrîna peyêne ya 2007î de bi îdîaya 'xîretê xeripnayîşê yewîya dewlete' dewa ameye akerdene. Şarê kurdî zêdêr wayîrê DTPyî vejîya û weçînayîşanê 2009î de hûmara xo ya şaredarîyan resnaye 99. Dewleta tirke vera naye dest pê 'Operasyonanê KCKyî' kerd.

Netîceya nê operasyonan de nîsana 2009î de bi hezaran endam, îdarekar, weçinîtox, şaredarê DTPyî tepişîyayî. DTP 11ê kanûna 2009î de ame qefilnayene. Hemserekê Partî Aysele Tugluk û Ahmet Turk zî tede 37 kesan rê 5 serran qedexeyê sîyasetî dîya. Dima 2ê gulana 2008î de 20 wekîlanê DTPyî Ufuk Urasî reyde Meclîs de Partîya Haştîye û Demokrasî (BDP) awan kerde.

BDP bi partîya 7. ya kurdan. Rixmê teda û zorbazîyan zî BDPyî weçînayîşê pêroyî yê 2011î de se ra 6.58 ray girewt û 36 wekîlîy vistî destî.

Serkewtişê 7ê hezîrane û darbeya 4ê teşrîna peyêne

BDPyî 2014 de nameyê xo kerd Partîya Herêman ê Demokratîkan (DBP) û wekîlê ci serra 2012î de tewrê Partîya Demokratîke ya Şaran (HDP) bîyî. HDPyî weçînayîşê 7ê hezîrana 2015î de se ra 13.12 rayî girewtî û 80 wekîlî vistî destî. AKPyo ke na netîce ra dima nêeşkayêne bi sereyê xo hukmat awan bikero MHPyî reyde bira weçînayîşê verwextî daye û konseptê şerî da destpêkerdene.

Mabênê 7ê hezîrane û 1ê teşrîna peyêne ya 2015î de Pirsûs û Îstasyonê Garî yê Anqara de bombayî ameyî teqnayene û nê atmosferê tersî ra HDPyî se ra 10.7 rayî girewtî. HDP hînî bendî ra derbaz bibi. AKPyî nê mîyanî de wedaritişê heqê wekîlîye pêşnîyaz kerd û MHP û CHPyî zî paştî daye ci. Vera HDPyî konseptêko newe kewt dewre. Gulana 2016î de heqê destnêdayîşî yê wekîlan wedarîya û 4ê teşrîna peyêne ya 2016î de Hemserekê pêroyî yê HDPyî Selahattîn Demîrtaş û Fîgene Yuksekdag zî tede 12 wekîlê HDPyî ameyî destbendkerdene.

Pêro serekê partîyan tepişîyayî

HEPî ra heta HDPyî hema hema pêro serek û hemserekê înan tepişîyayî; Ferîdun Yazar (HEP), Ahmet Turk (HEP/DTP), Mahmut Alinak (OZEP), Yaşar Kaya (DEP), Hatîp Dîcle (DEP), Murat Bozlak (HADEP), Mehmet Abbasogl (DEHAP), Tuncer Bakirhan (DEHAP), Aysele Tugluk (DTP), Nurettîn Demîrtaş (DTP), Gultane Kişanak (BDP), Sebahate Tuncel (HDP/DBP), Kamûran Yuksek (DBP), Fîgene Yuksekdag (HDP), Selahattîn Demîrtaş (BDP/HDP). Tuncele, Tugluke, Yuksekdage û Demîrtaş hema zî tepişte yê.

Partîyê bînê ke ameyî qefilnayene

Heta nika sîyasetê Tirkîya de 25 partîyî hetê Mehkemeya Qanûnê Bingeyî ra ameyî qefilnayene. Nînan ra HEP, DEP, OZDEP, HADEP partîyê çepgîr bîyî û lîderê înan zî tepişîyayî.

Partîya Komunîste ya Yewbîyaye ya Tirkîya (TBKP) 1991 de, Partîya Sosyalîste 1992 de, Partîya Sosyalîste ya Tirkîya 1993 de, Partîya Demokrasî û Vurnayîşî 1996 de, Partîya Kede 1997 de, Partîya Demokratîke ya Girseyî 1999 de ameyî qefilnayene.