Şahê Maran, Rojheto Mîyanên de, bitaybetî mîtologîyê kurd, fars û tirkan de wayîrê cayêkê girîngî yo. Şahê Maran mexlûqêko efsanevî yo. Nameyê ci farîskî çekuyanê “şah (kral” û “maran” ra yenê pê û manaya ci “Şahê Maran” o. Şahê Maran, zafêrî sereyê ci însan û govdeyê ci zî sey marî yeno teswîrkerdene. Şahê Maran, hîkayeyan/estanikan de wayîrê zanayîye, şîfadayoxîye û wayîrê hêzanê sêhrkaran o. 

Efsaneyê Şahê Maran, kulturanê cîyayîyan de bi varyasyonanê cîyayîyan yeno vatene. No efsane zafêrî, bi vînayîşê dinyaya Şahê Maran a nimitîye û hevalî ya her dîyan dest pêkena. Labelê na hevalîye, semedê îxanet û çimvêşanîya însanan bi şeklêkê trajedîkî qedîyena. Şahê Maran, vera mergî însan rê şîfa û zanayîye mîras verdano.

Edebîyatê Kurdan de Şahê Maran

Edebîyatê Kurdan de Şahê Maran teyna yew fîguro mîtolojîk nîyo, eynî wext de simbolê xoverdayîş û nasnameyo tarîxî yo zî. Şahê Maran hîkaye û şîîranê şarê kurdî de, hêzê xozaye, zanayîye û hêzê fîgurî yê cinîyan temsîl keno.

Bitaybetî derheqê rolê cinîyan ê komelî de yew manaya metaforîke nîşanê wendoxan dano. Nuştox û şaîrê kurdî, eseranê xo yê modernan de zaf ca dayo fîgurê Şahê Maran. Şahê Maran dewlemendîya kulturê kurdan û sîmgeyê xoverdayîşê înan nîşan dano. 

Estanika Şahê Maran

Dem û dewranî amê verdê ra şîyê, ebe hazarû serrû ra raver dewrêde howt qatî binê hardî de dewade morû bîya. Morû weşîya xo na dewe de ramita. Hukimdarê morû kî Sahê Morû bîyo. 

Sahê Morû sarê xo îsan bîyo, hermê xo, destê xo, qorê xo, ningê xo morî bîyê. Zobîna cem û cemalê xo henî ke rindek bîyo, rindîya nîyanêne ser û binê hardî de qe çînê bîya. Dîna de çixa ke morî bîyê, pêro binê meyata dey de bîyê.

Hardê dîna ser o kî welatê bîyo, hukimdarê ê welatî kî zu padîşayê bîyo. Welatê ê padîşayî de mordemode feqîr bîyo. O mordemo feqîr her roze sono xo rê birra kolû-molû keno top ano roseno, ebe o tore ra weşîya xo rameno.

Tepîya, rozê urzeno ra sono birr de xo rê kolû keno top. Xêlê ke fetelîno, sono mixarade tarîye de vejîno. Yeno nat, sono dot, têde fetelîno, mixara de rastê xejîna beno. Mixara zaf xorî, zafî kî tarî bena. Teyna besenêkeno ke xejîna ci ra vezo bîya ro. Ebe zar û zor ra mixara ra vejîno.

 Yeno dî-hîrê hevalûnê xo ra vano:

– Mi ewro cayê xejîna dîya, ez besenêkeno ke teyna vejî bîyarî. Bêrê ma şîme pîya vejîme bîyarîme.

O be dî-hîrê hevalûnê xo ra teknenê sonê serê mixara. Hevalê xo yê feqîrî mixara de verdanê ro, sono cêr zerê mixara. Xejîna de çi ke est o, keno top keno torbe, hevalê xo oncenê anê serê hardî. 

Ê hevalî wertê xo de qese kenê, vanê:

– No wa şêro mixara de vindo. Ma ke nika ci ra vejîme bîyarîme, gereke bara juye kî dey dîme.

Ê feqîrî mixara de caverdanê yenê. 

 

Feqîr berbeno, qureno, nata yeno bota sono, bêçare maneno. Nîyadano ke mixara de hunde gilê derjênî roştî asena. Sono kineno, kineno cawo ke roştî yena, uza xêlê keno hîra, pira nîyadano, cawode henî rindek vêneno ke pêro bax û baxçe wo, çîçeg o, gul û gulîstan o; her cayê xo pêro kesk o. 

Tekneno sono o baxço rindek de vejîno. Nat û dot de nîyadano ke o baxçe pêro pirrê morûn o. Morî yenê dormeyê ro ci cênê, benê leyê Sahê Morû.

Sahê Morû text û payê xo ser o ronîsto, nur û cemalê xo henî ke rindek o, çimê feqîrî a rindîya dey ra manenê. Sarê xo îsan o, zobîna her cayê xo morî yê. 

Sahê Morû vano:

– Ti kotî ra ama îta? Ma sima îsanû ra zaf zerar dîyo. Ti êndî mi rê meyman a, hardê dîna nêsona. Meterse, ez qarisê to nêkeno, to ra towa nivano.

Sahê Morû vano “Ez ke ney raverdî, no sono cayê mi îsanû ra vano, îsan yeno mi kîseno”. 

Mordemo feqîr cayê xo zaf rind o, çêfê xo hurendî der o, hama aqil û fikrê xo daîma çê xo û hardê dîna der o. Çira ke howt qatî binê hardî der o.

 

Çixa rojî, çixa serrî, çixa waxt ke vêreno ra, no mordemo feqîr zaf xerîbîya çê xo û dîna keno. Sahê Morû ra vano:

– Mi raverde ez êndî şêrî hardê dîna.

Sahê Morû vano:

– Tamam, to verdano ra êndî so, hama cayê mi keşî ra mevaze. To çimûnê xo ra ez dûne, o ra gore canê to bîyo zê canê morû, ti gereke canê xo kî era keşî memusne, kes canê to mevêno.

No mordem Sahê Morû ke sa vano qebul keno, ci ra xatir wazeno howt qatî binê hardî ra vejîno yeno serê dîna. 

 

Çê xo de weşîya xo rameno. Hama keşî ra nêvano ke ez şûne leyê Sahê Morû, mi Sahê Morû dîyo.

Rozê yena, welatê nê feqîrî de çêna padîşayê ê welatî nêwes kuna. Toxtorî yenê, hekîmî yenê, derman danê ci, se kenê nêweşîya na çêneke rê çare nêvênenê. 

Padîşa emir dano vano: 

– Çixa ke ulema û zonayoxî nê welat de est ê, pêrune rê xebere birusnê berê pêser, qesey bikerê, belçîya ê nêweşîya çêna mi rê çarê vênenê.

Ulema û zonayoxî yenê pêser, wertê xo de qesey kenê. Ju ulema vano:

– Dermanê nêweşîya na çêneke goştê Sahê Morûn o. Sahê Morû bivênê bîyarê bikîşê, goştê dey bigîrênê, uwa goştê dey na çêneke dêne buro, o waxt bena wese.

Ulema û zonayoxê bînî vanê:

– Ma Sahê Morû kamî dîyo, kam zoneno? Uwo ke Sahê Morû dîyo çitur belî beno?

Vano:

– Kamo ke Sahê Morû dîyo, canê dey pul be pul o, belek o.

Kam ke est o miletî pêro kenê top, canê ju be ju de şêr kenê. Canê keşî de towa nêvênenê. En peynîye de o feqîro ke şîyo leyê Sahê Morû, ey anê nîyadane, vanê:

– Sahê Morû ney dîyo! Canê ney pul û pul o, belek o!

Cênê benê leyê padîşayî. Padîşa vano:

– Ti gereke Sahê Morû bikişe, goştê dey bîyare!

Mordemo feqîr mezmur maneno qebul keno. Tekneno sono leyê Sahê Morû. Çi bîyo, çi nêbîyo ci rê qesey keno, vano:

– Hal-mecal nîya r’ o: Padîşayî ferman veto, ez gereke to bikîşîne. Ez ke to mekîşîne, padîşa mi kîseno. Ti sa vana, ez se bikerî?

Sahê Morû vano:

– Ez zono ke ti mi kîsena, mi kî zonene ke merdena mi ebe destê to ra bena. Hama kîştena mi keşî ra mevaze. Morê mi bizonê ke to ez kîştûne, dîna de çixa ke morî est ê, pêro-pîya yenê pêser îsanû ra hêfê mi cênê.

Sahê Morû eke nîya qesey keno, o mordemo feqîr zaf mutesîr beno, ebe o mutesîrê xo ra Sahê Morû gos dano. Sahê Morû onca qesey keno, vano:

– Ez zono ke ti mi kîsena. Goştê mi bigîrêne, uwa goştê mi bere çêna padîşayî de bisimo, nêweşîya xo vêrena ra, bena wese.

 Sahê Morû urzeno ra text û payê xo ra, morûnê xo ra xatir wazeno, vano:

– Ez sono welatê nê mordemî, çê dey de zamanê beno meyman, xêlê serrî nêno, sima mi merax mekerê, qarisê keşî mebênê!

Sahê Morû ebe ê mordemî ra pîya teknenê yenê serê hardê dîna. O mordem Sahê Morû kîseno, goştê dey gîrêneno, uwa goştê dey beno dano çêna padîşayî. Nêweşîya xo vêrena ra, çêneke bena wese.

 O mordem kî o welat de beno Lokmano Hekîm.* 

 

Temayê Estanike

* Şahê Maran, zanatîya xozaye û şîfayîye temsîl keno.

Îxanet û Trajedî

*Îxanetê û çimvêşanîya însanan peynîya hîkaye ano. 

Hêzê Cinîyan

* Şahê Maran, zafêrî sey fîguro makî yeno teswîrkerdene û hêzê cinîyan nîşan dano.

Xoza û Têkilîya însanan

*Têkilîya însan û xozaye ya alozîtîye teswîr keno.

 Dem û Demo Mîtolojîk

* Estanika Şahê Maran demêko mîtolojîkî de vîyarena. Estanikanê winayan de dem, demo tarîxî û kronolojîko ke însanî zanenê de nêherikîyeno, hîna zêde sey  “Demo destpêkî” û “deme vîndîbîyaye” yî de herikîyeno. No dem de, demo ke serebûtê serxoza û mexlûqî est ê de derbaz beno. Û reyna demo ke însan û xoza zereyê têkilîya nêzdîye de yê nîşan dano. Mekan zî, cayo ke Şah Maran cuya xo rameno, cayêko nimite, cayo ke kes nêreseno ci û  teberê demê lîneerî de yo de yeno teswîrkerdene.

Îmtahanê Însanî yo Vera Demî

*Estanika Şahê Maran de însanî, merg, çimvêşanîye û îxaneto ke dem şaneno înan ver de yenê têrî. Bitaybetî qehremanê estanike Cansab. Cansab hevalîya xo û Şahê Maran nêeşkeno biseveknayo û bi têsîrê dem û serebûtan îxanet bi Şahê Maran keno. No zeîfîya însanî ya vera demî û vîndîkerdişê xozaye reyde biaheng ciwîyayîşî nîşan dano.

Bêpeynîye û Bêmergîye

* Şahê Maran, fîguro ke şîfayîye û bêmergîye nîşan dano yo. Labelê estanike de bêmergîye fîzîkî ney, hîna zêde derheqê dewrkerdişê zanayîye de yo. Merdişê Şahê Maran, beno sebebê dewrkerdişê zanayîşanê ey û zereyê demî de dewamkerdişê cuye yo. Bêmergîye, fîzîkî ney, mîraso ruhî û kulturî yo.

Çimê: Çîçek, Alî Aydin, Şahê Maran û Loqman Hekîmî, Varyantê Estanika Şahê Maran, Weşanên Avesta, Îstanbul, 2024