Nuşte ziwanî qeyd keno vînîbîyayişî ra zî xelisneno

Semedo ke kirmanckî nêhelîyo, mîyanî heme kirmancan de bêro famkerdiş û bibo ziwanêko hemdem, her çî ra ver ganî bi ziwanêko zelal û bi qeyde binusîyo, biwanîyo û qalî bibo.

Nuştox Mamoste Suleyman dîyar kerd ke averşîyayiş û yewbîyayişê netewî de muhîmîya ziwanî înkar nêbena û wina vat: “Her netewe bi ziwanê xo cuyeno, pîya cuyayiş de ziwan silgirêko bi muhîm o.”

Nuştox û mamosteyê lehçeya kirmanckî Suleyman Yilmaz bi nameyê Namdarê Kurdan kitabê xo yê yewin Weşanxaneyê J&J de vet. Kitab de kesî ke tarîxê kurdan de rol û mîsyonê ci zaf î ca gênê. Hewna kitab de namedarê ke zey Ehmedê Xasî, Mehmet Uzun, Nureddîn Zaza, Seyîd Riza, Şêx Saîd, Xelîd Begê Cibrî û Yilmaz Guney ra zî ca ameyo dayiş. Ma zî Nuştox Suleyman Yilmaz reyde seba kitabê ci û rewşa lehçeya kirmankî ser o roportajêk viraşt.

Mamoste ti eşkenî xo bidê şinasnayiş?

Ez 25 kanûne 1954î de Dewa Pîranî yê Amedî Zeydan de ameyo dinya. Min dibistano yewin dewa xo de wend û peynî zî Erxenî de Dibistanê Mamosteyanê Yewinê yê Dîcleyî wend. Ez dibistanan de 28 serrî mamosteyî û mudirî kerda. Di ray Sekreterîya Rêxistine ya Egîtîm Sen a Amedî kerda. Teqawiteya xo dima, Komela Kurdî-Der de mamosteyîya kirmanckî kerda. Jiyan TV de zî min bi nameye ‘Namedarê Kurdan’ programê kirmanckî hedre kerd û pêşkeşê şarê ma kerd. Min bi serran rojnameya Azadîya Welatî de zî nuşteyanê analîzan nuşt û nika zî keyepelê înternete de bi kirmanckî mekaleyan û nuşteyanê analîzan nuseno.   

Mamoste ti qey kitabê Namdarê Kurdan nuşt?

Nuştişê Kitabî Namdarê Kurdan de, di meqsedê min estê. A yewin; ma zanê ke kirmanckî ma qise nêkê, nêwanê û nênusê, no ziwano weşik vînî beno. Goreya cigêrayişê UNESCOyî, kirmanckî, vera telukeyê vîndîbîyayişî de kategorize bîyo. Hedîseyî, lehçeya ma a yewine politikaya asîmîlasyon û a diyin zî xo bi xo asîmîlekerdiş o. Ma weş zanê yew ziwanêko qise nêbo, nênusîyo, nêwanîyo helîyeno û vînî beno. Helnayiş û vînîbîyayişê yew ziwanî, vînîbîyayişê yew netewî yo.

Her netewe bi ziwanê xo cuyeno

Semedo ke kirmanckî nêhelîyo, mîyanî heme kirmancan de bêro famkerdiş û bibo ziwanêko hemdem, her çî ra ver ganî bi ziwanêko zelal û bi qeyde binusîyo, biwanîyo û qalî bibo. Merdim bi ziwanê xo merdim beno. Merdim bi fikrîyayiş û bi qalkerdişê xo, ganîyanê binan ra ciya beno. Merdim bi hawayêko nizamin fikrîyeno û rayna nê fikrê xo; bi çekuyan û hewayêko bi qeyde sewbîna merdim reyde qise keno.

Yewbîyayiş û averşîyayişê netewî de muhîmîya ziwanê înkar nêbena. Ma zanê ke her netewe bi ziwanê xo cuyeno. Pîya cuyayiş de ziwan silgirêko zaf bi mûhîm o. Merdimî ke, bi ziwanêko hembar qise kenê, bingeyê netewî awan kenê. Merdim bi ziwan; heme tewr zanayîş, tecrube û hunerê xo, xo ra pey neqlê neslanê bînan keno. Zanistî, huner û kultir bi ziwanê yenî musayîş. Yanî ziwan çimeyê kultirî yo. Ziwanê xeznaya hîsîyat û fikrîyatî yo.

Ma şîynê bi kilmê vajî ke, ziwanê heme hetê madî ra û hem zî manewîyatî ra lîylîkê netewî yo. Komel, encax bi sayeya ziwanî hem hetê kultirî ra hem hetê zanistî ra û hem zî hîsîyat û fikrîyatê netewî ra aver şono û ameyoxê netewî pawiyeno. A ra pawitişê ziwanî pawitişê netewî yo.

Weş qalkerdiş, yew gamêka muhîm a la bes nîya. Wendiş û nuştiş zî muhîm o. Weş qalkerdiş zî bi wendiş û nuştiş beno. Kitabî ra derheqê hîsîyat, fikriyat, xeyalan, tecrubeyan, vîr û bawerîyan û erjeyanê merdimanê verînan û şaranê bînan ra, wayîrê zanayişî benê. Kitabê xo de hîsan û xeyalanê sewbîna merdiman hewînenê. Eke nê kitaban biwanê, hem hetê tarîxî ra hem hetê ziwan û hem hetê kultirî ra zanayişî ra aver şonê.

Yew qiseyê verînan esto, vanî ke: “Qise fireno, nuşte maneno” seba mendiş, vîlabîyayiş, neqlbîyayiş û zengînbîyayişê ziwanî, rolê nuşteyî munaqeşe nêbeno. Nuşte ziwanî qeyd keno û vînîbîyayişî ra xelisneno.

Wayîrê agahî û hîsîyatê netewî benê

A diyin ma kurdê Vakûrî tarîx, kultir, edebiyat, ziwan û hunerê kurdan ser o zaf nêvindenê. Ma tarîx, kultir, huner, edebiyat û ziwanê tirkan û netewanê bînan hîna baş zanê. New yew kemaneya ma ya. Heme rasteyan de namdar û rayberê ma kurdan estê. Ma tarîxzan, hunermend, rojnameger, şaîr, romannuştox, ziwanzan, wêjewan, dengbêj, deyrbaz, feylezof, rayber û qehramananê kurdan nas bikê, ma derheqê tarîx, huner, rojname, şîîr, edebiyat, ziwan, deyran, felsefe û rayberê kurdan de zî wayîrê agahî û hîsîyatê netewî benê.

Ma kurdî lazim o ke qiymatanê xo, xo vîra nêkê. Lazim o ke ma tarîxê xo bizanê, ey ra ders bigê. Heme komelî zaf muhîmî danî tarîxê xo, tarîxê xo ser o cigêrayîşan kene. Welatê kurdan mabenê serdestan de çar parçe bîyo. Serdestan kultir, ziwan, tarîx û nasnameyê kurdan ser o, yew politikaya asîmîlasyon û qedexeyan pratîze kerda.   Lazim o ke vera nê asîmîlasyonî, ma tarîx, kultir, ziwan û nasnameyê xo ra wayîr bivejê. Ma wexto ke kitabê Namdarê Kurdan biwanê, ma şexsê nê namdaranê xo de tarîx, huner, ziwan û kultirê kurdan zî musenê.

Mamoste taybetî çapkerdişê kitabê kirmanckî de weşaxaneyan senî elaqa nîşan dane?

Ez name nêdana la min yew weşanxaneyî di ray erşawit, nêzdî 2 aşmê hetê ci mend. Dima zî min telefon kerd û persa ti se kerd? Min ra vat qusur miewnê la ez nêeşkena bida weşankerdiş.  Ez hetê xo de di semedê dîya ya, hetê madî ra nêeşkena ya zî tersî ra çap nêkena, çimkî ma demêko hesasî ra vîyarenê. Peynî ez kibatê xo arda Weşanxaneyê J&J de daya çapkerdiş. Kibatê min nêzdî 500 heb hema depo de estê.

Taybetî elaqayê wendoxî, kibatê kirmanckîye ra senîn ê?

Raşteyê ci elaqa nîşandayişê kibatê kurdî ra kêm ê û kirmanckî ra zî hîna kêm o. Yanî na mesele xorîn a, nika raşteyê ci kirmancê ma, belkî mîyanê xo de kirmanckî qal kenê la nêwanenê, nênusenê. Wexto ke ez çik nusena ti ra ewnîyenê û vanê no îngîlîzkî yo. Xo bi xo zazakî weş qal keno, ewnîyeno alfabe nêzaneno, no ser zî wendiş zî çin o. Qalkerdiş muhîm o la wendiş û nuştiş zî muhîm ê. Yanî ez eşkena vaja ti ra ewnîyenê û vanê mamoste valla ma nêeşkenî biwanê. Embazê ma roşnvîrî, sereyê xo dejnenê û wanenê.

Mamoste viraştişê komxebata ziwanî, do kirmanckî ra senî hêz bido?    

Nika raşteyê ci ma, weş zanê ke ziwanê kurdî elaqa kêmî ya, taybetî kirmanckî ra zaf bi kêmî ya. Nika na komxebata ziwanî heme sazî, partî têde bî, têde ameyî yew ca, na yew gamêka muhîm a. Çirê muhîm a, ziwan her kesî yo, yew partî û sinifî nîyo. Başûr ya zî Vakûr nîyo, ziwan heme kurdan o. Nê ziwanzanî ke ameyê têhetî zî heme cayê ra ame bê. Mesela Başûrî ra bîyê, Rojhelatî ra bîyê zaf ê ci Vakûrî ra beşdar bîyê. Semedê ke yewîyeya kurdan bivirazo , ziwan zaf bi muhîm o. Ziwanê ser o pêkerdiş, ziwanê ser o xebityayiş muhîm o. Beno ke yew wext na xebate ser zî mutlaqa seba yewîyeya kurdan tesîrê ci bena. Çimkî ma bivajê kurd î azad nêbê, mîyanê xo de yewîyeya xo nêvirazê, dinya de yew înan nêgêno diqet. Ma bivajê ke na xebate de embazê ma kirmanc zî estbî, ma tay pêşnîyazê zî kerdê. Ma teqîp kenî, pêşnayazê ma bîrê ca.

Ez bi xo kurmancî ra hes kena

Embazê ma kirmanc zî mîyan de yo, o zî sekreterîya de ca gêno. derheqê kirmanckî zî pêşnîyazî bîyê. Xo ra kurd tenê kurmanc û kirmanc nîyê. Soran, loran û hewraman zî estê. Yanî lazim o ke heme kes, heme lehçeyan bizano. Ez bi xo kurmancî ra hes kena, zona zî, hetta kurmancî açarnena zazakî. Hetta beyntarê kurmancî û soranî zaf bi ferq zî çin o. Yanî wexto ke goşdernena û fam kena. Ma nika ra pey pratik ewnîyenê. Tikey zî destê ma yê kirmancan de yo. Yew sazî de ma xo îfade bikê yew vernîya ma de çin o. Yew nêvano xo îfade mekê, qise mekê. Mutlaqa ma pêşnîyaz bikê na tor de kirmanckî zî biba.

Tewro peynî seba averberdişê kirmanckîye pêşnîyarê to çîyê?

Nika verê heme çîyê, nê embazê ma yê roşnvîrî, ma zanê ke ziwan bi îradeya merdimî aver şono. Na zî zanê rolê roşnvîran esto şarê mîyan de. Gerek roşnvîrê ma û sîyasetmedarê ma kurdî ra wayîr bivejê. Ma nika bivajê, ziwanê ma ra teda kenê, asîmî kenê û no ser ma tirkî vajê. No şaş o, ganî bi kurdî derdê xo bivajê, sîyasetê bikerê. Yanî ma ê wazenê ke ziwan û nasnameyê ma orte ra bihawanê, ganî ma zî wayîr bivejê û hem zî her di destan wayîr bivejê.

Mesele medyaya komelî de her kes xo twîtter û facebookî de îfade keno la çi heyfo ke xo bi tirkî îfade kenî, ma na bizanê ke kurdî ma binusê. Ra ra ez ser medyaya komelî de alfabe bar kena, vana na alfabe ya ma ya. Medyaya komelî de ma xo rê kurdî qal bikê, yanî yew ma ra vano bi zorê tirkî qal bikê û binusê. Raşteyê ci tazîyê ma benê, belkî wayîrê tazîyeyê tirkî zî nêzaneno la ma mesajê xo tirkî nusenê. Embazê ma ke tirkî nusenê xo welatperwer û roşnvîr hesipnenê. A ra medyaya komelî zî muhîm a, yanî merdim bişuxilno rind beno. Her embazê ma tirkî ra xizmet keno la verê ziwanê xo ra xizmet bikerdînê. Maqale û kitab kurdî binuso ziwanê ra tahm gêno.

Bingeyê netewî awan kenê

Semedo ke kirmanckî nêhelîyo, mîyanî heme kirmancan de bêro famkerdiş û bibo ziwanêko hemdem, her çî ra ver ganî bi ziwanêko zelal û bi qeyde binusîyo, biwanîyo û qalî bibo. Merdim bi ziwanê xo merdim beno. Merdim bi fikrîyayiş û bi qalkerdişê xo, ganîyanê binan ra ciya beno. Merdim bi hawayêko nizamin fikrîyeno û rayna nê fikrê xo; bi çekuyan û hewayêko bi qeyde sewbîna merdim reyde qise keno.

Yewbîyayiş û averşîyayişê netewî de muhîmîya ziwanê înkar nêbena. Ma zanê ke her netewe bi ziwanê xo cuyeno. Pîya cuyayiş de ziwan silgirêko zaf bi mûhîm o. Merdimî ke, bi ziwanêko hembar qise kenê, bingeyê netewî awan kenê. Merdim bi ziwan; heme tewr zanayîş, tecrube û hunerê xo, xo ra pey neqlê neslanê bînan keno. Zanistî, huner û kultir bi ziwanê yenî musayîş. Yanî ziwan çimeyê kultirî yo. Ziwanê xeznaya hîsîyat û fikrîyatî yo.

Çime: Yenî Ozgur Polîtîka