Şerê dewleta tirke yê vera goranê kurdan: Gelo yew merdim panc reyî kişîyeno?

Dewleta tirke têna vera kurdanê weşan nê vera merdeyan zî şerêkê giranî kena. Raporêko ke London de ameyo amadekerdene, şerê dewleta tirke yê vera goranê kurdan eşkera keno.

''Gelo yew merdim panc reyî eşkeno bikişîyo? Huseyîn Doner wexto ke Kobanê de şehîd bi, keyeyê ci zaf ant. Wexto ke Goristanê Garzanî ame xerakerdene reya diyîn kişîya. Wexto ke cenazaya ci ameye vetene û remnayene reya hîrêyîne kişîya. Reya çarine zî wexto ke kişta rayîrî ya Kîlyosî de defin bi, reya pancine zî wexto ke erşawîya Hîzan û tîya de ame definkerdene kişîya.''

Nê vateyî ê cinîya Huseyîn Donerî Gulperîye Doner ê. Raporê Dezgehê Çimdarîye yê Edaletî yê Mezopotamya (Mesopotamia Observatory of Justice) de nê vateyan ca girewt ke hetê Dr. Dennis Arbet Nejbîr ra ame amadekerdene. Huseyîn Doner serra 2014î de şerê vera DAÎŞî de şehîd bi.

Hêrişanê sîstematîkan 2015 de dest pêkerd

Goristanê Garzanî dewa Oleka Jore de yo. Kanûna 2017î de goristanî ra tewr tay 270 cenazayî bê xebera keyeyan ameyî vetene û dima mîyanê kutuyanê plastîkan de kişta rayîrî ya Kîlyosî de ameyî definkerdene.

Dr. Nejbîrî ANFyî rê qisey kerd û ard ziwan ke hêrişê vera goran konseptêkê dewlete yo. Dr. Nejbîrî vat: ''2015 de qedexeyê tebervejîyayîşî reyde dewleta tirke vera goristanan dest pê şerêkê sîstematîkî kerd. Serranê 90an de hêrişê vera cenazayan est bîye labelê hêrişê vera goristanî qet nêamebi kerdene. Na rewşe metodêko newe yê 'şerê modernî' yê rejîmê Erdoganî yo ke sucê vera merdimîye yo.''

122 hêrişan de 1600 gorî bi temamî ameyî xerakerdene

Rapor de seba şero ke dewleta tirke 11 şaristanan de vera gor û goristananê kurdan ame kerdene wina pênase bîyo: ''Metodêkê teda yo modern o ke polîtîkaya çinkerdişî ya dewleta tirkan a vera kurdan a. Goreyê doneyanê ma nê hêrişî bi hawayêkê sîstematîkî yenê kerdene.''

Goreyê raporê hêzanê tirkan mabênê 17ê êlula 2015î û 14ê nîsana 2020î de 122 reyî hêrişê goranê kurdan ame kerdene û derheqê nê hêrişan de nê agahîyî ameyî dayene:

''Netîceya nê şerê vera goran û goristanana de tewr tay 1644 gorî bi temamî ameyî xerakerdene û zerar dîya 2926 goran.''

Rapor de dîya zanayene ke heman prosesî de 11 şaristananê Vakurê Kurdîstanî de 18 goristanê endamanê PKKyî est bîyî la nê bi temamî ameyê xerakerdene.

Dr. Nejbîrî vat: ''Serranê 2015-2016î de wextê qedexeyê tebervejîyayîşî de kurdî bi hawayêkê kolektîfî ameyî cezakerdene. Şero ke serranê 90an de dewan de ame kerdene hînî derbazê şaristanan bi û xesarêko pîl aferna.''

Şaristan bi şaristanî gorî ameyî xerakerdene

Rapor de derheqê şaristanan de nê agahîyî ameyî dayene:

- Şirnex de 900 gorî bi temamî ameyî rijnayene û zerar dîya 1.475 goran,

- Amed de 143 gorî bi temamî ameyî rijnayene û zerar dîya 340 goran

- Êlih 200 gorî bi temamî ameyî rijnayene , zerar dîya 369 goran

- Dêrsim de 150 gorî bi temamî ameyî rijnayene , zerar dîya 3 goran

-  Wan de 41 gorî bi temamî ameyî rijnayene , zerar dîya 69 goran

- Sêrt de 200 gorî bi temamî ameyî rijnayene 

- Mêrdîn de 232 gorî bi temamî ameyî rijnayene 

- Pirsûs / Riha de gorî bi temamî ameyî rijnayene, zerar dîya 3 goran,

- Bedlîs de 267 gorî bi temamî ameyî rijnayene 

- Colemêrg de 54 gorî bi temamî ameyî rijnayene 

- Mûş de 27 gorî bi temamî ameyî rijnayene, zerar dîya 8 goran,

- Çewlîg de 80 gorî bi temamî ameyî rijnayene 

Hetê bînî ra rapor de ame parekerdene ke bombardumanê vera goristananê Agirî, Mêrdîn û Qersî de zî tay zerar dîyayo tay goran la hûmara înan nêameye zelalkerdene.

Dinya de hêrişêko bîn o winasên çin o

Rapor de ame vîrvistene ke HDPyî derheqê nê hêrişan de 23 vernîyazî dayî la cewab nêdîya nînan. Nejbîrî hêrişê vera goristananê Rûanda, Bosna, Îsraîl û Srî Lanka vist vîrî û vat: ''Lîteraturê dinya de hêrişêko hende wextderg ê vera goristanan, hêrişêko hende sîstematîk û rêxistinkerde nêameyo kerdene.''

Xerakerdişê gor û goristanî ferheng de sey zerarê vera fîrazîye yeno pênasekerdene. Ferhengê Ansîklopedîkî yê Şerê Dinya yê Diyînî de antropolog Nahoum Grappeyî xerakerdişê goristanan wina pênase keno: ''Verê fîrazîye de sûcê bêhûrmetî yo, seba qijvistiş, înkarkerdiş yan zî bêkesayetkerdişê qurbanan o.''

Dr. Nejbîrî îfade kerd ke dewleta tirke pê nê hêrişan wazena xoverdayîşê kolektîfî yê kurdan bivurîyo vîrêkî. Dr. Nejbîrî vat: ''Armancê nê konseptî çinkerdişê vîrê kurdan o. Ma nê doneyan kenê arşîv. Eke rojêke dewleta tirke mehkemeyêka mîyanneteweyîye de bêra muhakemekerdene nê doneyî do bibê delîl. La armancê ma têna no nîyo. Seba ke Neteweyê Yewbîyayeyî vera nê konseptî têbigêrê ma raporêk pêşkêş kerd. Ma do nê raporî raportoran rê zî bierşawê.''

Dr. Nejbîrî bale ante ser ke derheqê xerakerdişê goristanan de rojdemê Mehkemeya Heqanê Merdiman a Ewropa û Tirkîya de qasê 40-45 dewayî ameyî akerdene.