Qezaya Sûrî ya Amedî de hêrişo hîra yo ke 2ê Kanûne 2015 de amebi destpêkerdene dimayo ke raştê çengêkê xoverdayîşan ame, dima ra hêrişî agêrayî xirakerdişê heme awanîyanê mehlayan. Dimayê xoverdayîşo ke 103 rojî dewam kerd tehrîbatê seba newe ra serdestkerdişê kolonyalîzmî bêvindertiş dewam kerd.Dewleta ke menga Adar a 2016î de bi hawayêkê fermîyî îlan kerdibi ke operasyonî qedîyayê, hewna zî dekewtişê herême kerdo qedexe û wesayîtê karî rijnayîşê awanîyan domnenê. Çimeyê tehrîbatê Sûrî yo bingeyên “projeyê newekerdişê şaristankî” yo. Çarçiwaya nê projeyî de exlebê nufûse rê zor dîya ke keyeyanê xo veng bikerê. Na yewe ra Şûbeyê Odeya Mîmaran ê Amedî, Komîteya Mîrasê Dinya ya UNESCOyî û dormeyanê eleqedaran veng da rayapêroyîye ke meseleyî ser o vinderê.      

DEWLETE TEROR BICA ARDÊNE

Bicaardişê sereştişê keyeyan, binçimgirewtişî û îşkenceyî ke hetê dewleta Tirkî ra bi hawayêkê bêhuqûqî ameyêne kerdene dimayê weçînitişê 7ê Hezîrane ra bibî vêşî. Sereştişanê keyeyan de 293yê ci domanî 3 hezar û 564 kesî gîrîyayî binê nezaretî. Nînan ra 41ê ci domanî788 kesî ameyî tepiştene.    

XOÎDAREKERDIŞÎ REYDE PAWITIŞ

Hetê ciwananê mehlayan ra seba vernîya sereştişê keyeyan bêro girewtene barîqatî ronîyayî û xendeqî adîyayî. Meclîsê Şarî yê Sûrî, Tebaxa 2015î de vernîya Komela Hemwelatijê Azadî yê Mehlaya Hasirliyî de mîyanê înan de hemserekê Şaredarîya Sûrî zî tede bi tewrbîyayîşê xeylî hemwelatijan bi şîarê ‘Ma wazenê ke xo û şaristanê xo ma bi xo îdare bikerê’ îdareyê xoserî îlan kerd.   

DEWLETE ZEXTÊ XO KERD VÊŞÎ

Îlankerdişê xoserîye ra dima 19ê Tebax a 2015î de hemserekê Şaredarîya Sûrî Seyîd Narîn û Fatma Şik Barutê DBPyî gîrîyayî binê nezaretî. Hemserekê şaredarîyan bi îdaya ‘sucê xirakerdişê yewîya dewlete û perçeyêkê erdê ci îdareyê aye ra visnayîşî’ 23ê Tebaxa 2015î de ameyî tepiştene. 

Dima ra zî dewlete sere de 4 cayî dest bi ablûqaya Sûrî kerde. Mabênê tarîxanê 6ê Elûle 2015 û 30ê Teşrîna peyêne 2015î de 15 mehla û yew cadeyê qezaya Sûrî de pêro pîya 4 reyî qasê 8 rojî qedexeyê tebervejîyayîşî ame îlankerdene.

Ablûqaya ewilêne dimayê hêrişê bi roketî yo ke hetê endamanê Têgêrayîşê Ciwanan ê Şorişgêr û Welatperweran ra (YDG-H) hemverê ekîbanê polîsan de ame viraştene dest pêkerde. Nê qewimîyayîşî ra dima mehlayanê Abdaldede, Alîpaşa, Camî-î Kebîr, Camî-î Nebî, Cevat Paşa, Dabanoglu, Fatîhpaşa, Hasirli, Îskenderpaşa, Melîkahmet, Zîya Gokalp, Lalebey, Suleyman Nazîf, Savaş û Cemal Yilmazî yê Sûrî de 6ê Êlule de qedexeyê tebervejîyayîşî ame îlankerdene. Prosesê operasyonî de şebekeyê elektrîk, awe û telefonî zafê reyan ameyî birnayene.

Ablûqaya dîyine dimayo ke 8ê Êlule de çalakîya ke seba protestokerdişê zextanê serê Cizîre qezaya Baxlarî de amîbî viraştene de ciwana bi nameyê Rûken Demîre (18) amî kiştene dest pêkerde. Pêkewtişê ke 13ê Êlule de Sûr de dest pêkerdîbî, heman roje qezaya Farqînî de zî hêrişêko bi roket hemverê polîsan de ame viraştene, hêriş de 1 polîs ame kiştene. Naye ser o heman roje Farqîn de zî qedexeyê tebervejîyayîşî ame îlankerdene.

Ablûqaya hîrêyine 10ê Teşrîna verêne de mehlayanê Cevat Paşa, Dabanoglu, Fatîhpaşa, Hasirli, Savaş, Cemal Yilmaz û cadeyê Gazî de dest pêkerde. Hêzanê dewleta Tirkî keso bi nameyê Halîl Tuzulerkî yo ke vejîyabi serê banê xo qetil kerd. Şanê 11ê Teşrîna verêne de zî polîsan domana bi nameyê Helîn Şene (14) bi pawanayîşê 3 gulayan ê bi serreyî aye qetil kerde.   

Ablûqaya çarine: Roja 28ê Teşrîna peyêne de verê Minaraya Çarlinge de hetê avûkat Tahîr Eçlîyî ra seba bale antişê pêkewtişan eşkerayîyêk amî dayene. Di kesê ke gama eşkerayîye de polîsan ra remayî kewtî kuçeyo ke Tahîr Elçî tede bi, polîsan guleyî varnayî, netîceyê gulevaranî de Tahîr Elçî ame kiştene. Nê qewimîyayîşî ra dima mehlayanê Cevat Paşa, Dabanoglu, Fatîhpaşa, Hasirli, Savaş, Cemal Yilmazî de û cadeyê Gazî de ancî qedexe ame îlankerdene. Qedexe roja 30ê Teşrîna peyêne de ame wedartene.

Ablûqaya pancine nê mehlayan de 2ê Kanûne 2015î de amî destpêkerdene 10ê Kanûne 2015î de amî wedartene. Ablûqaya şeşine ya ke 11ê Kanûne 2015 ra nata mehlayanê Cevat Paşa, Dabanoglu, Fatîhpaşa, Hasirli, Savaş û Cemal Yilmazî de û cadeyê Gazî de amîya îlankerdene bi serran o dewam kena.  

HEME HÊZÊ ŞERÎ AMEYÎ ŞIRAWITENE

Hêrişanê hemverê waştişê xoserî de dewleta Tirkî heme tewir hêzê xo fînayî dewre. Sere de Têgêrayîşê Polîsan o Taybet (POH) dima ra Têgêrayîşê Cendirmeyan o Taybet (JOH) fînîya dewre. Dima ra zî tanq û qorucîyî fînayîyî dewre. Nînan ra dima zî “Kulaw Bordoyî” (Bordo Bereliler) ê ke girêdayeyê Fermandarîya Hêzanê Taybetan ê dewleta Tirkî yê û komandoyê SATî fînayayî dewre. Sûro ke nizdê 100 ciwanan ra ameyêne pawitene hetê hêzê bi des hezaran polîs û leşkeran ra amebi dorgirewtene, pêkewtişan 103 rojî dewam kerdî.   

ÇÎYÊ KE ROJENÛSANÊ SÛRÎ RÊ RAVÊRTÎ

Bi waştişê fermandar Çîyagerî ke sey Egîdê şeranê bajaran ameyêne namekerdene Xemgîn Roj (Alî) rojenûsê Sûrî roje bi roje nûştêne. Nê rojenûsî bi pêşnîyarê fermandarê Qerargehê Merkezî yê Pawitişê Şarî Murat Karayilanî ameyî weşanayene. Xoverdayîşo ewilên Sûr de roja 21ê Tebaxe de bi serkêşîya Berfîne dest pêkerd. Çende hêrişî bîyî vêşî organîzasyonê pawitişî YDG-Hyî ra ver bi YPSyî şi.

“Gama ke pêkewtişî virazîyayêne eke wesayîtê zirxinî biresayêne hemverê keyeyêk înan vatêne qey o ca do bêro vengkerdene. La fermandar Çîyagerî nê halî vurnabi.

Xoverdayîşê Sûrî de dewlete vîndîbîyayanê xo nimitî. Şeranê bajarî de destfînayîşê sîlehanê dişmenî hîna zor o. La rixmê nê de zî hêzanê ma xusûsen nê demanê peyênan de xeylî sîlehî bi dest vistîbî. Hêdî mehla û kuçeyî bi obus û hewanan pirodîyenê. Menga Çile ra dima înan dest bi şuxulnayîşê hewananê 60ênan kerd.”

Dewleta Tirkî dimayê fermandarê Kolordîya 7. Korgeneral Îbrahîm Yilmazî qumandarîya operasyonan daye destê Mûsa Çîtîlo ke kiştişê 13 dewijanê Mêrdînî ra ameyêne muhakemekerdene. Çîtîl dewaya xo ra ame beraatkerdene û bi wezîfeyê hetkarîya Fermandarîya Pêroyîye ya Cendirmeyan ame wezîfedarkerdene.

Qeza de xeylî mekteb, cayê rakewtişê wendekaran û otelî açarîyayî bi qereqolan. Xeylî merkezan de binê klubeyê asayîşî de qereqolê qickekî ameyî viraştene. Nê pêkewtişan de 90 kesê ke endamê YPS û YPS-Jin bî şehîd kewtî. Çalakîyanê protestoyanê dorgirewtişê Sûrî de zî 11 kesî ameyî kiştene. Pêkewtişan de goreyê reqamanê fermîyan 71 hêzê asayîşî yê dewlete ameyî kiştene. Cenazeyê YPSyîyan bi rojan kuçeyan de ameyî verdayene. Dimayê grevê vêşanîyan ê keyeyanê înan cenazeyî dîyayî keyeyan.

ÇALAKÎYÊ TEBERÊ SÛRÎ

Seba zextê dewlete yê hemverê Sûrî bêrê vindarnayene xeylî çalakîyî teberê Sûrî de ameyî viraştene. Înan ra çend hebî yê ke vejîyayî vernî nê bî: Nobeta Sipîye, Nobeta Xeberan û çalakîya Însîyatîfê Aşitî. 

PROSESÊ KORÎDORAN

Gama ke qedexeyê tebervejîyayîşî Sûr de dewam kerdêne sivîlê ke herêma pêkewtişan de mendê bi telefon resayî parlamenteranê HDPyî Sîbel Yîgîtalpe û Nursel Aydogane. Ê zî na yewe ra walîtîya Amedî dir kewtî temasan. Hetêna ra bi heman waştişî hunermend, roşinvîr û organîzasyonê sivîlî zî walîtîya Amedî dir kewtî temas. Netîce de sîteya înternetî ya walîtîye ra ame eşkerakerdene ke tewr tay 4 korîdorê asayîşî ameyê akerdene.  

Gama sivîlî nê korîdaran ra ameyî vetene raştê zextan ameyî, seba ke ambulansî nêameyî şirawitene yan zî wextê xo de nêameyî şirawitene çend kesan cuya xo vîndî kerde. Kesê ke nê korîdaran ra ameyî vetene zî qismêkê înan o muhîm dimayê gîrîyayîşê binê nezaretî ame tepiştene.

EŞKERAYÎYA ‘OPERASYON QEDÎYA’ RA DIMA ÎNFAZÎ

Wezîrê Karê zereyî ye dewrî Efkan Ala bi eşkarayîyêk vat ke ê kewtê heme keyayanê Sûrî û bi tarîxê 9ê Adare 2016î ra dima operasyonî ameyê qedênayene. La na eşkerayîye ra dima Dîlber Bozkurta ke bi telefon resaye parlamenteranê HDPyî yê Amedî ard ziwan ke înan ra 3yê ci birîndar 7 kesî odayêk de mehsûr mendê, dormeyê bîna de wesayîtê karî gurênê, eke wesayîtî nêrê vindarnayene ê do heme binê enkazî de bimanê. Tenya 5 deqeyê înan mendo ke bêrê xelesnayene. Cenazeyê înan 14ê Adare de ameyî berdene bi Tibê Edlî yê Elezîzî û 15ê Adare de zî hetê keyeyanê înan ra ameyî teşxîskerdene. 30ê Adare de zî qeza ra 7 cenazeyê bînî ameyî vetene û şirawîyayî Tibê Edlî yê Dîlokî. Dima ra ame zanayene ke cenazeyan ra yew aîdê Seyda Cegerxîn Ozbekî bîyo ke çend rojê verê kiştişê xo teberê Sûrî de gîrîyayo binê nezaertî û Sûr de ameyo înfazkerdene, no bi raporê otopsî zî ame belgekerdene.

Harfîyatê ke dimayê pêkewtişan de Sûr ra ameyî vetene de zî xeylî cenazeyî ameyî dîyene, nînan ra yewe 6ê Nîsane 2016 de aîdê cinîyêk bîye.

Dîmenê ke îşkenceyê hemverê cenazeyanê xoverdayoxan ameybî kewtene medayaya sosyale ser o vila bîyî. Pêkewtişan ra dima koçê bi zorî ameyî destpêkerdene. Serrêk de hezar 750 keye ame rijnayene.   

DIMAYÊ PÊKEWTIŞANÊ SÛRÎ RA

Dewlete dimayê qirkerdişê Sûrî ra qismêkê pîlî yê zereyê Sûrî kerd çarçiwaya projeyê TOKÎ (Îdareyê Bananê Pêseran) mîyan. Goreyê projeyî dest bi desteserkerdişê erdanê Sûrî kerd. Pêşnîyarê hukmatê AKPyî yê seba Sûr de 12 qereqolî bêrê viraştene hetê dewlete ra ame qebûlkerdene.

Hetê ÎHD, Baroya Amedî, Komela Huqûqnasan a Mezopotamya (MHD), Komela Huqûqnasanê Azadan (OHD), Komela Heqanê Sosyalan, Şaredarîya Amedî ya verê qeyûmî û Partîya Herêmanê Demokratan (DBP) ra hemverê nê projeyê desteserkerdişê Sûrî yê dewlete de komîsyonêk ame ronayene.

Awanîya tarîxîye ya Sûrî zî pêkewtişan de xeylî zirar dîye. Ablûqayan de awanîyanê tarîxîyan ê sey Hemamê Behram Paşayî, Camîya Haci Hamîtî, Mekteba Suleyman Nazîfî, Minaraya Çarlinge ya 1500 serrî, Camîya Şêx Mutaharî, Dêrê Ermenîyan ê Katolîkî, Keyeyê Mehmed Uzunî, Qonaxê Şehzadeyan, Dêrê Protestanan, Dêrê Mor Pedrîomî yê Keldanîyan û dêro tewr pîl yê Rojakewtena mîyanêne Dêrê Surp Giragosî yê Ermenîyan xeylî zirar dî.

Dewleta ke se ra 82 desteserkerdiş kerd, şarî zî mecbûrê TOKÎyan verda. Keyeyê ke nêwaştî vejîyê bi birnayîşanê elektrîk û awan bêçare ameyî verdayene.

AYMYÎ RA DIMA MHME

Keyeyanê ke îtîrazê rijnayîşê bananê xo kerd, hemverê qerarê “Îstîmlakê lezî“ de muracatê Mehkemeya Qanûnê Bingeyênî (AYM) kerd. Heta nika 140 muracatê şexsî AYMyî rê ameyî kerdene. Prosesê qerarê AYMyî do 2 serran dewam bikero. Eke AYMyî ra netîceyêk nêro girewtene do dewa Mehkemeya Heqanê Merdiman a Ewropa (MHME) rê bêro kiriştene. Raporê Organîzasyonê Efû yê Mîyanneteweyîyî ke serragêrayîşê qedexeyê tebervejîyayîşê Sûrî de dabi pêkewtişan de 79ê ci domanî 321 sivîlan cuya xo kerde vîndî. Rapor de vajîya ke “Gama kes ewnêno netîceyan ra vîneno ke verî ra dîzaynêkê transferê nufûse û vengkerdişî Sûrî ameyo kerdene.”  

SÛRÊK KE MERKEZÊ CI DE PAWITIŞ ESTO

Gama kes ewnêno awanîyanê ke Sûr de yenê viraştene, planêk ke merkezê ci de pawitiş esto vîneno. Çarçiwaya planê neweyî de zereyê Sûrî de viraştişê 6 qereqolan çareserkerdişê çîyan nê, layan destê xo de girewtiş o. Hewna zî xeylî nuqteyanê qeza de barîyer û nuqteyê cigêrayîşan estê. Wina aseno ke Sûr do 5 serrî dima sey Sûrê ewroyênî nêbo. Her cayê ci ver bi awanîyêka betonarmeyî şino. Sûr de do mixaza û kafeyê luksî bêrê viraştene… Bibo wareyê şîrket û fîrmayanê pîlan. Çîyê cayîyî do bêrê tasfîyekerdene. Statuyêk ûca yena viraştene. Keyeyanê feqîran ra do bêro vatene ‘şima aîdê tîya nêyê.’

*Na xebere de raporanê TMMOB, TÎHV, ÎHD, AI û HDPyî, xeberanê DÎHA, JINNEWS, MA û ANFyî, eşkerayîyanê sazîyanê têkildaran û Rojenûsê Sûrî yê ke rojnameyê Yenî Ozgur Polîtîka de ameyî weşaneyene ra ame îstîfadekerdene.