Zaf girîng o ke ganî bêra famkerdene ke warê perwerde û weşîye zî sey zanistî kewtî destê dewlete û îqtîdarî. Na rewşe zî bîye semedê tay meseleyan. Senî ke zanisto ke destê dewlete de yo haceto tewr bitesîr ê hegemonyayê îdeolojîkî yo, perwerde û weşîye yê ke îqtîdarî reyde yew bîyî heman karakter mojnenê.

Perwerde eşkeno wina bêro îfadekerdene; komel ceribnayîşanê xo çarçewa zanayîşanê pratîkan û teorîkan de xîret keno ke şarê xo û bi taybetî ciwananê xo rê dano qebulkerdene. Komelkîbîyayîşê domanan pê rayîrê aktîvîteya perwerdeyê komelî yeno caardene. Perwerdeyê domanan wezîfeyo tewr girîng ê komelî yo, ê dewlete yan zî ê îqtîdarî nîyo. Çunke domanî û ciwanî ê komelî yê. Weyekerdişê domanan û ciwanan ê goreyê xozayî û tradîsyonî hem hetê heqî ra hem zî hetê wezîfe ra babetêka cuye ya; meseleyêka dewamkerdişê estbîyayîşê xo ya. Qet komelêk heqê estbîyayîşê xo û seba naye wezîfeyê perwerdekerdişê ciwananê xo hêzêkê bînî reyde bar nêkeno, nê wezîfeyî teslîmê hêzêkê bînî nêkeno. Nê hêzî dewlete yan zî dezgehê îqtîdarî bibê zî nê heqî û wezîfeyî teslîm nêkeno. Eke eqsê ci bibo wina yeno hesibnayene ke xo teslîmê destê serdestan keno.

Fîrazîya heqê perwerdeyî

Bingeyê fîrazîya heqê perwerdeyî estbîyayîşî ra yeno. Qet hêzêk zî sere de dadî û babî sey komelê ci nêeşkeno nêzdîyê doman û ciwanan bibo, ne zî hewce keno ke hende nêzdîyê înan bibo. Destpêkê tarîxî ra heta ewro têgêrayîşo tewr pîl ê medenîyatan ê vera komelî no bi ke înan tim domanî û ciwanî komelî ra dûrî girewtî. Sîstemê medenîyet o dewletperwer nê têgêrayîşî pê di rayîran keno: ya pîlan çin keno û domanan keno kole, yan zî seba ke qey îqtîdarê xo biercno qaşo ke domanan perwerde bikero nînan gêno.

Armancanê tewr girîngan ê şerî ra yew zî awankerdişê ocaxan o ke doman û ciwanî pê nê di rayîran tede yenê vurnayene. Bingeyê burokrasîyê bedewî wina dest pêkerd. Tarîxê medenîyetî zî hem têgêrayîşê qelskerdişê komelî yo hem zî hetêkî ra bi nê metodî awankerdişê dezgehan ê burokratîkan o: vera komelî awankerdişê komelêk, vera komelê tabîyî awankerdişê komelê dewlete û îqtîdarî. Nê awankerdişî de domanan û ciwanan rê ke komelê xo ra ameyî dûrvistene ziwan, kultur û tarîxêko cîya yenê musnayene. Nê perwerdeyî de armanco bingeyî dûrvistiş o. Hem hetê îdeolojîkî ra hem zî hetê madîyî ra nasnameyo tewr dewletperwer înan rê yeno dayene. Bi nê hawayî mumkîn nêbeno ke nê bêîqtîdar biciwîyê. Kesê ke yenê vurnayene xo hem sey dewlete hem zî sey îqtîdar hesibnenê hem zî bi nê hawayî benê duşê komelê tabîyî. Ge ge komelê dewlete û komelo tabî benê seyci. No xelat o, nakokî yo. Tarîxê medenîyetî na nakokîye ser o ame awankerdene. Bingeyê xespê perwerdeyî yê dewletan de na rastîya tarîxîye esto. Xora xemê înan de nîyo ke vera komelî wezîfeyê înan ê perwerdeyî esto. Sermayedar senî ke karkeranê xo perwerde keno îqtîdar zî şar bi nê hawayî sey karker-kole perwerde keno. Her çiqas nameyê ci burokrasî zî bibo, îqtîdar cêrî ra heta corî şarê xo sey koleyan perwerde keno.

Pê rayîrê perwerdeyî destsernayîşê doman û ciwanan

Bi taybetî îqtîdarê netewe-dewlete hêverî pê rayîrê perwerdeyî dest nanê doman û ciwananê komelî. Dima ê domanê ke pê hîşmendîya tarîx, huner, dîn û felsefeyî ya îqtîdarî weye benê hînî aîdê keyeyê xo nê, aîdê wayîranê îqtîdarî benê. Xerîbbîyayîşo pîl bi nê hawayî beno umûmî.  Tewr zêdêr sinifa burjuvazî hetê perwerdeyî ra dest nana pêro komelî ser. Eke dibistana yewîne û mîyanêne bîyî mecbûrî û waştoxanê karî ra dîplomayê zanîngehî yeno perskerdene no yeno na mana ke ciwanan ser o xerîbbîyayîş û mînetkerdiş ame caardene. No reyna yeno a mana ke zorî, hêzo madî û perwerde seba asîmîlekerdişê komelî bîyî çeka hêzî.

Pê rayîrê perwerdeyî vera komelî derba tewr pîlêre

Coka ma eşkenê vajê ke tarîxê medenîyetî ra nata komelî pê perwerdeyî şerê dewlete û îqtîdarî yê vera ci ra derbêka tewr pîle girewte. Heqê perwerdeyî yê komelî hetê caardişî ra heqêko tewr zor o. Komelo ke ganî vera hêzanê pîlan ê netewe-dewlete û dezgehanê ekonomîkan pê rayîrê perwerdeyî estbîyayîşê xo teqez muhafaza bikero, kewt dewirê tewr zorî yê tarîxî. Hegemonyayo îdeolojîk şorişê têkilîye yê peyênî ra nata pê şerê xo yê medya yê vera pêro komelî û asîmîlasyonê bi rayîrê leşkerî û ekonomîkî yo ke hîna xorin û nimite yeno kerdene, bi hawayêkê serkewtêrî asîmîlasyonê kulturelî newe ra ano ca.

Hacetê bingeyî yê estbîyayîşî yê komelî yê vera asîmîlasyonî û fetîhê kulturkî

Ganî komel vera nê fetîhê kulturelî û asîmîlasyonî pê eqlaqê eslîyî û têkoşînê polîtîkî yê ke hacetê bingeyî yê estbîyayîşî yê, xo ver bido ke rayîrê xelisîyayîşî û azadîye têna no yo. Komelo ke ciwanê xo vînî kerdî yan zî ciwanê ke komelê xo vînî kerd yenê na mana ke ê têna bin nêkewtî, nê ra wetêrî heqê xo yê estbîyayîşî vîn kerdî û vera ci bêbextîye kerde. Ney ra dima pûçbîyayîş, vilabîyayîş û çinbîyayîş yenê. Vera naye wezîfeyo bingeyî yê komelî no yo ke dezgehanê xo yê perwerdeyî aver bero. Hetê muhtewa ra awanîya zanist-dewlete ra cîyakerdişê şiroveyê zanistî, felsefeyî, hunerî û ziwanî şorişê mana de serkewtiş o. Eke wina nêbo mumkîn nêbeno ke dezgehêê exlaqî û polîtîkî yê komelî bêrê caardene.

Bi nê hawayî meseleya perwerdeyî aslê xo de hem dezgehanê polîtîkan û exlaqîyan ê komelî kena mecbûrî û hem zî exlaq û polîtîka zî wezîfeyê xo yê bingeyî yê perwerdeyê komelkî anê ca. Komelo ke xo perwerde nêkerd îmkanê ci yê averberdişê dezgehan ê polîtîkan û exlaqê eslîyî werte ra wedarîyenê. No komel tim binê tehlûkeyan de ciwîyeno, pûç beno û vila beno.

Meseleya weşîye ya komelî

Meseleya weşîye ya komelî zî hetêkî ra babetêka zaf hesas a. Sey perwerdeyî girîng a. Komelo ke weşîya xo bi îmkananê xo yê eslîyan nêeşkeno bipawo binge, estbîyayîş û azadîya ci ya binê gefî de yê yan zî binî ta çin bîyê.

Pabestîya warê weşîye nîşaneya pabestîya pêroyî ya

Pabestîya warê weşîye nîşaneya pabestîya pêroyî ya. Eke komelêk meseleyê xo yê fîzîkîyî û ruhîyî çareser kerdî no yeno a mana ke îmkanê azadbîyayîşî destê ci de yo. Eleqeyê nêweşîyanê janan ê komelanê kolonîyan bi rejîmê kolonyalîstî yê nînan esto. Ganî wina bêro dîyene ke heq û wezîfeyo bingeyî yê komelî yo ke dezgehanê xo yê weşîye awan bikero û pisporanê xo perwerde bikero. Destsernayîşê înan ê dewlete û îqtîdarî vera weşîya komelî derbêka pîl o. Têkoşînê heqê weşîye hesasîyetê derheqê azadîye û hûrmetê komelî de yo.

Modernîteya kapîtalîste netewe-dewletkerdişê perwerde û weşîye sey cuyane hesibnena. Heta ke nê di warî nêrê kontrolkerdene, nê di waran ser o hîşmendîya serdestîye nêra ronayene zaf zor o ke bandura pêroyîye û kolonîkerdiş dewam bikerê.

Ma reyna vînenê ke bingeyê pêro meseleyanê estbîyayîşê komelî de îqtîdar û dewlete estê. Kar-sermaye bê serdestîya îqtîdarî dewam nêkenê. Heta ke têkoşînê sîstematîkî yê medenîyetê demokratîkî nêro caardene, qet meseleya komelî zî bi hawayêkê mendeyî çareser nêbena.

No nuşte pawitişê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî yê bi nameyê ''Ozgurluk Sosyolojisi'' ra ame girewtene.