Kirmanckî de kitabê hîrêyin û çarinî yê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî yê. Nameyê ci “Raro Raşt” û “Meʿlûmatê Dînîye” yê. Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî “Raro Raşt” û “Meʿlûmatê Dînîye” serranê 1947-1948 de nuştê. 

Kitabê Şêx Muhemmedî tarîxê edebîyatê kirdkî de cayêko muhîm gênê. Hetê eqaîdnameyan ra edebîyatê kirmanckî de nimûneyo verên Raro Raşt yê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî yo. Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî nê kitabê xo bi fekê Pîranî û bitaybetî zî bi fekê dewa Şêxmalan nuştê. Labelê çiheyf ke nê di kitabê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî sey kitabanê Mela Ehmedê Xasî û Usman Efendîyê Babijî rew nêreştê destê ma. 

Nê kitabê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî seba ke hetanî nika destnuşteyan de mendê û xebera kesî ci ra çin bîya, lîteratur de zî qet qalê ci nêbîyo û ser o xebatêk zî nêameya kerdene. Bîlal Zîlan nê destnuşteyan ser o gurîyayo û na xebata xo, bi nameyê “Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: “Raro Raşt” û “Meʿlûmatê Dînîye” (Metn û Cigêrayîş)”, 01 hezîrane 2016 de Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî, Enstîtuya Ziwananê Ganîyan yê Tirkîya, Şaxê Mayzanistê Ziwan û Kulturê Kurdan de sey Tezê Lîsansê Berzî qebul û tesdîq bîya. Dima, na xebate 2017 de Weşanxaneyê Vateyî de sey kitab çap bîya.  

“Kitabê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî di qisiman ra êno meydan: Raro Raşt û Meʿlûmatê Dînîye. “Raro Raşt bi destê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî hicrî 1367, mîladî 1947-1948 de bi kirdkî nusîyayo. Derheqê eqaîdî de kitabêko menzûm o, 324 beytî yo. Mewzûyanê bingeyênan yê eqîde û kelamî ser o nusîyayo. Hetê terzî ra dekeweno mîyanê eqaîdnameyanê manzûman. Metnê kitabî 53 rîpelî yo, di rîpelî zî fîhrîstê ey o.” (1) Raro Raşt kitabo verên o û warê eqîde de yo. Yanî hetê eqaîdnameyan ra edebîyatê kirmanckî de nimûneyo tewr verên o. No kitab bi ûsulê edebîyatê klasîkî nusîyayo û îlme dînî ser o yo. “Meʿlûmatê Dînîye zî bi destê Şêx Muhemmedî hicrî 1367, mîladî 1947-1948 de bi kirdkî nusîyayo. Derheqê fiqihî de kitabêko menzûm o, 146 beytî yo. Babetanê şerîet û fiqihî ser o nusîyayo. Metnê kitabî 25 rîpelî yo, tewr peynî de 2 rîpelî zî fîhrîstê ey esto. Dewamê Raro Raştî de, eynî defter de, bi eynî wezn û terzî nusîyayo. Hetê mewzûyê xo ra her di kitabî zî edebîyatê kirdkî de nimûneyê yewin ê.” (2)

Hetanî nika kitabê (mewlidê) Mehemed Elî Hûnî kirmackî de sey kitabo nuştekî yo hîrêyin ameyêne qebulkerdene. Labelê dima xebata Bîlal Zîlanî na rewşe vurîyaye. Yanî kirmackî de kitabê hîrêyin û çarinî yê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî yê. Mewlidê Pêxemberî sey esero nuştekî esero pancin o û mîyanê mewlidan ra zî mewlido nuştekî yo hîrêyin o. “Kitabê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî Meʿlûmatê Dînîye derheqê fiqihî de yo. 

Raro Raşt û Meʿlûmatê Dînîye hem hetê şekilî ra hem zî hetê mewzûyî ra nêzdîyê yewbînan ê. Raro Raşt û Meʿlûmatê Dînîye destpêk ra hetanî peynî bi şekilê mesnewî nusîyayê. Mesnewî yew şekilê nezmî yo ke bi beytan nusîyeno. Di misrayî yew beyte ra anê û nê misrayî mîyanê xo de bi qafîye yê. 
Kitabê Raro Raşt û Meʿlûmatê Dînîye bi eynî şekil û bi eynê wezn û qalibê erûzî nusîyayê. Her di zî şekilê mesnewî de, bi behrê muteqaribî yê nesalimî nusîyayê ke qalibê ey feʿûlun feʿûlun feʿûlun feʿûl o.” (3)

Ma do nika cêr de ‘Raro Raşt’ û ‘Meʿlûmatê Dînîye’ ra çend nimûneyan bivînê.
 

RARO RAŞT RA 

Mebhesê Wardişî

Di weqtê werî lazim o ey tebîb

Ti tertîb û adab biẓan ey edîb

 

Di weqtê werî di çehar xesletî

We estî biẓani ki ê sunnet î

 

Çeharna zî adabî estî temîz

Ti ca bar inêni bibî ti ‘ezîz

 

We xesletî dîna zî estî biẓan

Dewa û şîfa’ê bi qay mêrdiman

 

We dîna zî estî ki mekrûhî bî

Di weqtê werî di ki mekrûhî bî

 

Bi ‘ewnê Homay ko beyan ka hima

Beyan ka inê xisleta qay şima

 

Te’am î we ẓav î Homay day şima

Helal borî, mewrî heramî şima

 

We him ti biẓani te’ama hemîn

Kinardê Homay ra te’amî yeqîn

We to rî çi hedre w’ ti pey razî bi

We ẓav talibê jey ra weşşêr mebi

 

Te’amî ti bori we şakir bibi

Ti xaliqdê jey rî qe ‘asî mebi

 

Ti bori bi qay quwwet û ta’etî

Ti mewri bi qay lezzet û şehwetî

 

We xeslet û sunnet beyan ka beyan

Ti yew yew biwani xu rî ti biẓan

 

Ki besmele sunnet bi qay îbtîda

We hemdele sunnet bi qay întîha

 

We destê xu bişo ti verê ay te’am

We him be’dî destê xu bişo ti temam

 

Çi weqto ki roşenî bi sofrî ser o

We roşî gerek ti bi tertîb ser o

 

Liga raştî rojni xu rî bê melal

We bindê xu rani çepî ey delal

 

We xisletê adab çehar î biẓan

Beyan ka nê yew yew ko to rî beyan

 

Firaqa to var d’ a (4) ti bori te ra

Ti mewri kinardê himbaẓdê xu ra

 

Çehar adaban a biẓan ê dîyin

Ki şenkek virazi ti loqman hemîn

 

We rind ti bicawi helîse biki

Bi luqmey hembaẓî neẓer ti meki

 

Heçî ki dewa î biẓan yew te ra

Wardişê zadî yo ki kewt sufre ra

 

We him qismeta xu bikûre deki

Binê qismeta xu ti rind pak biki

We mekrûh ino ki ti puf kî te’am

We mekrûh o yewna ti boy kî te’am

 

We xesleto menhî zî esto biẓan

Ki wardişê germî ti menhî biẓan

 

Heyanî ki germ o ti wardiş meki

We qaydê ki sard bo sebir biki

 

We pîzey to pur bo se, hewn nêbeno

Çira çimkî qelbê to qasî beno

 

Bi destê xuno raşt ti bori te’am

We ortey te’am ra ti mewri te’am

 

Verî destê xu ti mulosni heman

We be’dî bi mendîl ti bestir ‘eyan

 

Ti tay soli bori we dest pey biki

We tana (5) zî bori xîtam pey biki

Cema’etî reydi ki borî şima

Hina efdel o sey tenadê şima

 

* * *

 

Temam bi kitab ti biẓan ey emîn

Bi ‘ewnê îlahî temam bi yeqîn

 

Mi namey jey va “Raro Raşt” ey bira

Çimîk raro heqq o ‘eqîde xura

 

Bi vatişbê to ya Ellah ya Mu’în

Înan kerdo min ya Rebbe’l-’alemîn

 

Bi nê vatişa min îman kerdo ah

Bi rehmet ‘efû ki ti min ya îlah

 

Îlahî min û may û pî min hemîn

Bidi xatirê Seyyîdî’l-murselîn

 

Îlahî ‘efû ki gunay ma hemîn

Heçî mu’mîn û mu’mînat ecme’în

 

Îlahî feqîr û esîr ma meki

Di rojê qiyami heqîr ma meki

 

Îlahî ‘ezab ra mesûn ma biki

‘Îtab û ‘îqab ra ‘efû ma biki

 

Îlahî bi to ma îman kerdo ma

We him vatişê to hemîn kerdo ma

Ti îhsan û rehma xu ẓav ma biki

Bi cennet cemaley ti şad ma biki

 

Mi tewbe, mi vato gunahdê xu ra

Bi rehmet qebûl ki îlahî mi ra

 

Se’îd kerda to ez ezel di eger

Ti vêşî biki ay, se’îdey meber

 

Şeqî kerda to ez ezel di eger

Mehû ki mi ra ay, şeqîyey biber

 

We xewf û rica zî ki to ra kena

Umîd û we hîvî zî to ra kena 

 

Umîdê mi esto bi rehmetbê to

Çira, çimkî la teqnetû (6) vato to

 

Îlahî mi rî fezl û îhsan biki

Heçî ki sewab o muyesser biki

 

Min û may û pî min ‘efû ko bikî

Bi rehmet we cennet ko şad ma bikî

 

 

We him mu’mîn û mu’mînat ecme’în

Bidi xatirê Xatemu’l-murselîn(7)

 

                                               (Raro Raşt)

 

ME’LÛMATÊ DÎNÎYE RA 

 

Ehkamê Şer’îye

Ewamîr we Newahî

Bi ehkamê şer’î mukellef ‘eyan

Heçî ‘aqil û balix î rind biẓan

 

Mukellef î pey ki biẓanî inîn 

‘Emel pey bikî him înan kî hemîn

 

We emran û nehyan bi ca ardiş o

‘Îbadet zî Ellah rî xas kerdiş o

 

Ti ef’al mukellefîna ey emîn

Ki heşt î, biẓani ti inca hemîn

 

Te ra ferz o yew, yewna wacib, biẓan

We him sunnet û musteheb bî ‘eyan

 

Ê pancî mubah o, ê şeşşî heram

We mekrûh û mufsîd ki heşt bî temam (8)

 

                                                                          (Me’lûmatê Dînîye)

 

1.  Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: “Raro Raşt” û “Meʿlûmatê Dînîye” (Metn û Cigêrayîş), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, r. 61. 
2. Ç.c., r. 61.
3. Ç.c., r.194
4. firaqa to var d’ a: firaqa ke to ver de ya
5. ṭana: tenêna, bineyna, tîkêna, hebêna
6. “Rehmetê Homayî ra hêvîya xo mebirnê.” (Sûreya Zumer, ayete: 53)
7. Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: “Raro Raşt” û “Meʿlûmatê Dînîye” (Metn û Cigêrayîş), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, rr. 166-171)
8. Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: “Raro Raşt” û “Meʿlûmatê Dînîye” (Metn û Cigêrayîş), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, rr. 172-173) No qismêk Bîlal Zîlan seba Antolojîyê Şîîran weçinit û mi rê erşawit.