Tarîxê edebîyatê kurdan de dengbêjî, stranbêjî/deyîrbazî, sanikkerî/çîrvanokbêjî û eserê înan ê fekkî cayêko girîng gênê. Wexto ke hîna kulturo nuştekî çin bî, heme hunerê edebî sey toşeyê fekkî vejîyayê meydan. Bi xurtbîyayîşê kulturê nuştekî nê hunerê fekkî zî ameyê nuştene. Bingeyê edebîyatê kurdan ê nuştekî de kulturê komelî û edebîyatê fekkî yo dewlemend est o. Edebîyatê kurdan ê modernî nê çimeyan ser o kok dayo û bîyo xurt. Na rewşe seba heme lehçeyanê kurdan wina ya.

Senî ke yeno zanitene lehçeyanê kurdan ra lehçeya ke tewr newe ameya nuştene kirmanckî ya. Zaf sebebê ereynusîyayîşê kirmanckî est ê. Nê sebebeban ra yew zî o yo ke kirmanckî teyna sînoranê Tirkîya de yena qiseykerdene. Coka sey lehçeyanê kurdan ê bînan firsetê nuştişî nêdîyayo. Ziwan ke erey bêro nuştene, goreyê ci edebîyatê nuştekî yê ê ziwanî zî newe yeno meydan. 

Ma do nê nuşteyî de folklarê kurdan ê zazayan/kirmancan ser o bivindê; folklar çi yo, yeno çi mana? Kurdan ê zazayan de kamcîn nimûneyê vateyê verênan, çibenok, dua, zewt û kayvateyî est ê? No nuşte do panc beşan ra bêro pê:

1) vateyê verênan

2) çibenok 

3) dua 

4) zewtî

5) kayvateyî

Ma do cêr de nê heme babetan ser o bivindê û nimûneyan bidê.

FOLKLOR

Çekuya “folklor”î fransizkî ra kewta ziwanê kurdkî (zazakî). “Folk” yeno manaya şar î û “lore” zî yeno manaya zanayîşî. Verê na çekuye, serra 1846 de cigêrayoxo îngîlîz Wîllîam Thomasî xebitnaya. Folklar îlmê şarî yo. 

Serra 1878 Îngîltere de bi nameyê “Folklore Society” komele yena sazkerdene, naye ra tepîya zî çekuya folklarî zî bena nameyê nê beşê zanistî û bena vila şona. Nika zaf ziwananê dinya de na çekuye yena xebitnayene. Seke ma vat, folklar îlmê şarî yo û babeta ci hîra ya. Kultur, ziwan, kay, bawerîye, muzîk, werd û şimitiş, ginc û kolî ûsn. Hemeyê ci kewenê babeta folklorî. 

1- VATEYÊ VERÊNAN

Vateyê verênan, qiseyê ke demo vîyarte ra reştê roja ewroyî û bingeyê xo tecrubeyan ê dergan ra gênê û şîret (nesîhet) danê yê. Nê qiseyê hetê şarî ra bi şeklo tebîî ameyê qebulkerdene. Seba ke nê çekuyî hetê kamî ra ameyê vatene nyeno zanayene anonîm ê. Bi vatişo bîn yê şarî yê. Vateyê verênan hîs, fikir, bawerîye û awanîya kulturî mojneno ma. Vateyê verênan eynî wext de rindekî û dewlemendîya ziwanî zî mojnenê.

Ma nika cêr de bi nimûneyan, bi şeklêko alfabetîk nînan bivînê:

-A-

Asin weno baxir pir keno.

Astor gorê asparî vaz dano.

Astorî danê pêra orte de herî şonê.

Astoro hewl çuye xo ra nêdano.

Awa bêvenge ra biterse.

Axa biza kole biza kele rê nimanena.

Axa kesî kesî rê nimanena.

Axwa bêvenge ra biterse.

Axwe şona xîç maneno.

-B-

Baluye ke dare ra gine waro vana, “Dare çiqa pîs a.”

Bêbext bêbextîye de şono

Bike bivîne, meke mevîne.

Birayê werdêne her tim miradîno. 

Bize rind kalena, şit kî nêdana.

- C- 

Camêrd gayê teberî yo.

Camêrd ke kewt tenge, ya kowode pîl ya kî dostode pîl.

-Ç-

Çêlikê marî bêaxûyê nêbeno..

Çelikê qertalî her tim qertal o, qertal maneno.

Çi ramit ê çînena.

Çimê korî ra îsîre nêna.

Çolixe ebe germ gerdene bena çewt.

Çuwalo tal tîk nêvindeno.

- D- 

Dara huşke çewt nêbena.

Dara mazene nêbena dara murîye.

Dare çixa derg bena bibo kî, ca ra nêresena asmênî.

Dare kerm, însanî derd weno.

Derdê xo vaje derman bivîne.

Dermanê keçelî bibo ver de keno serê xo ra.

Dest destî şuno, dest cêreno rûy şuno.

Dewe bêkutik nêbena.

Dewe de ke dîkî zaf bî, şodir rew yeno.

Dewlete rê dewlete heca wa.

Dinya ju roje nîya.

Dinya kesî rê nêmanena.

Dişmeno kan nibeno dost.

Dizd ke çê ra bi, însan gayî locinê ra veceno beno.

Do birayê mastî yo.

Dinya kesî rê nêmanena.

-E-

Ebe tek gayî cite nêbena.

Eke doman goz o, torn lîlikê goze wo.

Eke kutik bimuso goştî, nano huşk nêweno.

-F-

Fek weno, rû şermayeno.

Fekê kutikî ra aste nyeno guretene.

Feko yakerde vêşan nêmaneno.

Feko yakerde, vêşan nêmaneno.

Feqîr şîyo dizdîye, şewe de aşme vejîya.

-G-

Ga ke gina waro, kardî ser ra benê zêde.

Golikê çêyî wayîrê çêyî ra nêterseno.

Gonî axwe nêbena.  

Gonî hebê gonîye nêna şutene

Goşt bêaste nêbeno.

Goze ke bîye kakilê bi xo ginena waro.

-H-

Hebe tek gayî cite nêna ramitene.

Hefê kesî kesî rê nêmaneno.

Heq derdî dano dermanî kî tey dano.

Heq destê raştî mekero muhtacê destê çepî.

Heq ke esto heqe jî esta.

Her bêçike cayê xo de dejena.

Her çî waxtê xo de weş o.

Her çi zano wenca buro.

Her dare koka xo ser ra bena kewe.

Her dare ra koçike nêbena.

Her kesî zê xo mezane.

Her teyr hebe zonê xo waneno.

Her vaş koka xo ser o beno kewe.

Here lerzena, barî erzena.

Herkes nona xo rê sole virazeno.

Hêrs şono yeno, sere ke şî nyeno.

Hetanî lêl nêbo nibeno şodir.

Hetanî aqilo peyên bêro aqilo verên dinya keno xirabin.

Hevalê gilancike, pirnika xo tim cî der a.

-Î-

Însano çimvêşan mird nêbeno.

Însano ke deyn ra tersa çêverê xo hîra nêkeno.

Însano rind emrê xo kilm o.

-J-

Ju mîye ra di postî nêvejînê.

Ju yo ke heqî ra nêterseno, ci ra biterse.

-K-

Kam ke merd wele bena ey ra.

Kam ra vana bawo, o vano çuyê destê mi na wo.

Kamî kerd kamî werd.

Karî ra meterse wa kar to ra biterso.

Kemere cayê xo de giran a.

Kerge hewnê xo de qut vînena.

Kes nêbeno qulpê tawugî ra, kulî benê qulpê demlikî ra.

Kes nêkuno mezela kesî.

Kes nêvano doyê mi tirş o.

Keso ke merd wele bena ey ra.

Kor muso keta, nêvindeno.

Kotîyê însanî bidejo canê xo uja der o.

Karê ewroyî meşte rê meverde.

Kutik bi kerma nimireno.

Kutik goştê kutikî nêweno

Kutik hebê dizkerdene nêşono malî.

Kutik ke hebe zorê çuye şî malî,  ci ra xêr nyeno.

Kutik ke kutik o, wayîrê xo nas keno.

Kutik panîya ninga kutikî nêdano.

Kutik wayîrê xo nas keno.

Kutikê teberî, heşarê çêyî nêbeno.

Kutiko ke her çî rê laweno, zerar dano wayîrê xo.

Kutiko sîya sipe nêbeno.

-M-

Malê dinya dinya de maneno.

Manga dizdekî êna gayî, eşkena zena.

Mangawa ke hebe zingila vîndî nêbena.

Maya însanî ke merde pî însanî rê beno babalix.

Meke, mevîne.

Merdena here, kutikî ra bena veyve.

Merdene ke merdena ma na xire-xire çik a?

Merdene rê çare çino.

Merdimo her tim her o.

Mêşa cî cî ra durî nêkuna.

Milko zêde bêdizdîye, qeso zêde kî bê zur nêbeno. 

Mird hayrê vêşanî nîyo.

Mird hayrê vêşanî nîyo.

Mîye bi ninga xo, bize bi ninga xo. 

Mîye panîya varekê xo nêdana.

Mordem ke kewt tenge, birakê maya xo ra vano “bawo”.

Mordemo ke hebê roj çila fîste ta, şandê tarî de maneno.

-N-

Namê vergî vejîyo, luyan dinya kerda xirabe.

Ne vano him ne vano gim.

Non ke bî lete îndî jubînî nêcyeno.

-O-

O wo ke Heqî ra nêterseno ci ra biterse.

-P-

Peynîya zure kilm a.

Pîze pîne nêbeno.

Ponc bêçikî ju nêbenê.

Postê kutikî ra pirojine nêvirazîna.

-Q-

Qalê kutikî ke çûyê xo kîşta xo de rone.

Qeder o, kes nêzano çi teder o.

Qeso raşt giran o.

Qijê çêyî herê çêyî yo.

Qoçê beranî beranî rê bar nîyê.

Qusurê kesî kesî rê nêaseno.

-R-

Roja hîraye de dostî benê zêde.

Rû ruyî ra şermayîno.

-S-

Saya weşe, para heşî.

Serê koyî ra mij kêm nêbeno.

-Ş-

Şilîye ke kewte dana nivindena.

Sîya dare de vas nêrewîno.

-T-

Tasika feqîrî defê çinga tawa vindena.

Tayê kenê tayê oncenê.

Teneko tal zaf veng vejeno

Tîrîye nêbena saye.

-V-

Varêk şono ra beranî, lajêk şono ro xalî.

Vereko hewl koz de kifş o.

Vergo kal raya xo şaş nêkeno.

Vergo ke zêde cêra, vêşan maneno.

-X-

Xebera xirabe rew bena vila.

Xêxî de leqî nêbena.

Xo bizane ke şar jî to bizano.

-Z-

Zaf zerar o, şenik qerar o.

Zern jenge nêcyeno.

Zern ke gina rixe ra jenge nicyeno.

Dewamê ci do bêro...