Goreyo ke yeno zanitene pêxamber Zerdûşt ÎV (Îsayî ra ver) serranê 1200 yan zî ÎV seserra 6. de ciwîyayo. Zerdûşt (Avestakî; “Zaraθuštra“) Rojhelatê Îranî de, bajarê Raghae yê welatê Medî de ameyo dinya û ciwîyayo, eslê ci kesêko reformkar o. Avesta de nameyê Zerdûştî  pêxamberî Zarathuştra û Spîtâma Zarathuştra derbaz beno.

Zerdûşt û Zend-Avesta

Zerdûşt pêxamberî wextê xo de zafdinîyîye red keno û tek homayî/dîn qebul keno. Dînê Zerdûştîye ÎP (Îsayî ra pey) mabênê seserranê 3-7 de beno dînê fermî yê împaratorîya Persan. Badê muslîmanî ke Îranî fetîh kenê rahîb û zerdûştî zî Îran ra remenê şonê bi Hîndîstan. 

Zerdûşt pêxamber sîstemê bawerîya zafhomayîye (polîteîst) red keno û herinda ci de tekhomayîye (monoteîs) ano.  Bawerîya Zerdûştîye de tek homa Ahuramazda yo. Ahura yeno manaya Homayî, Mazda zî yeno manaya zanayîş/zanayîye: Yanî Homayê Zanayîye… 

Kitabê Zerdûştîye yo pîroz Avesta yo.  Avesta zî yeno manaya zanayîşo esas, bingeyin.  Çekuya Zend-Avesta zî yena manaya “Şîrovekerdişê Avesta“yî. Goreyo ke yeno vatene kitabê Zerdûştî Avesta çermeyê dîwes gayan ra ameya nuştene. Ziwanê Avesta avestakî yo û 49 herfan ra yeno pê. Û reyna avesta panc beşan ra yena pê: 

1. Yasna 

2. Yeştler 

3. Vîsparad

4. Horde Avesta 

5. Vendîdad

Frîedrich Nîetzsche û ‘Zerdûştî Wina Kerem Kerd’

Nîetzsche, 13 teşrîna verêne serra 1844 de Almanya de yeno dinya. Nameyê maya ci Franzîska Nîetzsche, nameyê pîyê ci zî Karî Ludwîg Nîetzsche yo. Keyeyê ci Protestanan ê Lutheran yo. Dibistana verêne Naumburg  de waneno. Qijîya xo ra kitabwendiş û muzîkî ra zaf hes keno. 

Serra 1864 qerar dano ke bibo papaz. Nê semedî ra serranê 1865-66  de unîversîteya Bonn de dest bi wendişî keno. Bado derbazê unîversîteya Leîpzîgî beno û uca de fîlolojî waneno. Serra 1867 ra heta serra 1868î artêşa Prusya de eskerîye keno. Seba ke estore ra ginayo waro, bîyo birîndar û çiman ra zî mîyop o eskerîye ra yeno vetene. 

Eynî serre, yanî serra 1868 de Unîversîteya Baselî de dest bi wendişê fîlolojî keno. Serra 1879 de semedê nêweşîye dîzanterî û dîfterîye ra na unîversîte caverdano. Serra 1889 de semedê nêweşîye ra û bitaybetî semedê xêxîye ra agêreno leyê maye û waya xo. Serra 1990 de zî dinyaya xo bedilneno.

Frîedrich Nîetzscheyî kitabê xo “Zerdûştî Wina Kerem Kerd” (Bi almankî: Also sprach Zarathustra: Ein Buch für Alle und Keinen) mabênê serranê 1883-1885 de nuşt. Kitab çar beşan ra yeno pê. Kitab hem edebî hem kî felsefî yo. No kitab kitabî Nîetzscheyî yo tewr baş yeno qebulkerdene. Qehremanê kitabî pêxamber Zarathuştra yo, yanî Zerdûşt o. Kitab de qalê Zerdûşto ke hirîs serrîyo û şîyo koyan keno. Zerdûşt nêzdîyê des serrî koyan de maneno û şodirêk beno heşar ke êdî koyan de teynamendişî ra bîyo bêzar, wazeno ke çîyê ke musayo merdiman reyde pare bikero. Nê semedî ra koyan ra yeno war û şino sûke, çîyê ke musayo dest keno ci însanan reyde pare keno.

Zerdûştê Nîetzscheyî û Têvernayîşê Zerdûşto Tarîxî 

Kitabê Frîedrich Nîetzscheyî “Zerdûştî Wina Kerem Kerd”,  yew werêardeyêko felsefî yo û o karakterê Zerdûştî ser o nosyonanê sey însan, ehlaq, Homa û serînsanî gêno ra xo dest. 

No eser fikirîna felsefîyê Nîetzscheyî sey şeklêko sembolîk îfade keno. Nê îfadekerdişî de Pêxamber Zerdûştî sey figur gêno ra xo dest. Zerdûşt, felsefeya Nîetzscheyî de sey haceto ke rijnayîşê erjayayanê tradîsyonelan o û sîstemê erjayayanê newî yo. Na mana de mabênê Zerdûştê Nîetzscheyî û Zerdûşto tarîxî de zaf ferqî est ê.

Zerdûşto tarîxî awankerdoxê dinê Persan ê entîkî yo û kitab de bale anceno mucadeleyê gerdûnî yê mabênê rindîye (Ahura Mazda) û xirabîye (Ahrîman). Doktrînê Zerdûştî, rindîya exlaqî û leyê rindîye de vindetişê însanan pawitiş o. 

Zerdûştê Nîetzscheyî erjayayanê exlaqî yê gerdîşî red keno û bi konseptê “Merdişê Homayî” sîstemo erjayeyo newe pêşnîyazê însanan keno. Goreyê nîyadayîşê Nîetzscheyî ganî  merdim erjayanê biafirnayo û rayîrê bîyayîşê “serînsan”î de aver de şoro. Zerdûşt felsefeya Nîetzscheyî de sey yew pêxamberî nîyo, o yew mamosta yo û rayîrmusnayox o. 

Her di Zerdûştî zî mesaj danê însanîye û berpirsîyarîya exleqî pawenê. Her dîyin zî rol û manaya însanî ya evrenî persayenê. Zerdûşto tarîxî bale anceno mucadeleyê mabênê rindî û xirabîye labelê Zerdûştê Nîetzscheyî didinîye (dualîzm) red keno û wazeno ke nê erjayîyê exleqî newe ra bêrê nirxnayene. 

Zerdûştê Nîetzscheyî fehmkerdişê exlaq û dînî rexnê keno labelê Zerdûşto tarîxî nê erjayeyan sevekneno û înan pîroz vîneno. Zerdûştê Nîetzscheyî, doktrînanê Zerdûşto tarîxî rast û çep keno û perspektîfê Felsefe yê neweyî pêşnîyaz keno.