Roja verêne ya destpêkerdişê şerî ra dima artêşa tirke muracatê çeka kîmyewîye kerd ke vera qayîdeyanê şerî û merdimîye ya. La dewleta tirke 2021 de çarçewa konseptê xo yê neweyî de xîret kerd ke pê gaz û çeka kîmyewîye ya qedexekerde gerîlayan çin bikera. La dewleta tirke raşta îradeyê gerîlayan ameye.

A raşte têkoşînê kurdan ê vera çeka kîmyewîye qasê têkoşînê azadîye yê kurdan kahan o. Serranê 1920an de artêşa îngilîze Başûrê Kurdîstanî ser o gazo jehrîn eştbi û 5-10 hezar kurdî qetil kerdbî, Terteleyê Dêrsimî yê 1937-38î de zî dewleta tirke vera kurdan gazo jehrîn şuxilna. Dewleta tirke pê paştdayîşê NATOyî û hêzanê Ewropa şuxilnayîşê çeka kîmyewîye de nê serranê peyênan de bîye hîna profesyonal.

Bi taybetî dima ke 15ê Tebaxa 1984î de têkoşînê bi rayberîya PKKyî dest pêkerd artêşa tirke envanterê xo de kapasîteya çeka kîmyewîye zêdînaye û bi zelalî ferman da ke şerê vera gerîlayan de çeka kîmyewîye bêra şuxilnayene. Mîsal 25ê sibata 1986î de yew agahînameyê Serfermandarîya Tirkîya de wina ameyêne nuştene: ''Eke hewce bibo bombaya ke bena sebebê viritiş û hêsiran bêra şuxilnayene û tunelê şerî pê gazî bêrê dekerdene.''

Esîrî hêrişê kîmyewîyî de ameyî qetilkerdene

Serranê 90an û destpêkê serranê 2000an de dewleta tirke peymanî binpay kerdî, bi desan reyî çeka kîmyewîye şuxilnaye la qetî raşta ambargoyêkî nêameye. Coka 2021 de dewleta tirke no metod hînî kerd sîstematîk. Hêrişê kîmyewî yê verênî yê 2021î yê dewleta tirke de Kampa Sîyanê de esîrê ke wezîfedarê dewlete bîyî ameyî qetilkerdene.

Serekê Tirkîya Erdoganî hêrişê îşxalî yê vera Garê ra çend rojî verî vat: ''Ma do nêzdî de yew mujde bidê.'' La netîceya hêrişî de dewlete 12 leşker, polîs, endamê MÎTî û hemwelatîyêkê Başûrî kiştî. Hêrişê îşxalî yê vera Garê 3 rojan de vurîya xoverdayîşêko tarîxî. Artêşa îşxalkera ke waştêne herême de ca bida xo, netîceya xoverdayîşê gerîlayan de remaye û 16ê sibata 2021î de HPGyî rayaumûmîya dinya rê bi eşkerayîyêke da zanayene ke kampe de hema zî rêçê çeka kîmyewîye estê, ê nêeşkenê debikewê zereyê şikefteyan.

Eşkerayîya HPGyî wina bîye: ''Seba ke derheqê hêrişê vera kampa esîran a warê Sîyanê yê Garê netîceyê zelalî bêrê girewtene hêzê ma resayê na kampe. La rixmo ke ser ra 3 rojî ravêrtî kampe û dormeyê ci de boya giran a gazê kîmyewî esta. Dewleta tirke ya faşîste vera kampe çeka kîyewîye ya ke sey sûcê şerî gerîyena dest şuxulnaye. Coka merdim nêeşkeno bikewo kampe. Îxtîmalo pîl o ke na kampe de her kes verî pê çeka kîmyewîye ameyo kiştene dima zî ameyî gulekerdene. Rewşa verênan ra wina eseno.''

Akarî ra îtîrafê gazê kîmyewîyî

Binkewtişê xo yê Garê ra dima Wezîrê Pawitişî yê Tirkîya Akarî Meclîs de 'qiseykerdişê agahîdayîşî' de îtîraf kerd ke nînan gazo kîmyewî xebitnayo. Akarî vat: ''Têna gazê çimvêşnayîşî şuxilîya.'' Akarî xo vîr a kerdbi ke Rêxistina Qedexekerdişê Çekan ê Kîmyewîyan (OPCW)ya ke Tirkîya zî endama ci ya 1997 ra nata gazê çimvêşnayîşî zî tede pêro tewirê gazê bi madeyê kîmyewî warê leşkerîye de qedexe kerdbî.

Gazê ke Akarî qala ci kerdêne goreyê texmînan bombayê CSyî yê. OPCWyî berardişê bombayanê CS "2-chlorobenzalmalononitrile" qedexe kerd. Bombayê CSyî têna serebûtanê girseyan de eşkenê bişuxilîyê la qedexe yo ke waranê girewteyan ê sey tunel û şikefteyan de bişuxilîyê. Nê bombayî bedenê merdiman vêşnenê, medim pê kixeno, zereyê merdiman qelibneno, nefesê merdiman teng keno û eşkenê waranê girewteyan de merdiman bikişê. Nê bombayê CSyî goreyê Peymana Qedexekerdişê Çekan ê Kîmyewîyan berardiş, stokkerdş û şuxilîyayîşê ci qedexe yê la serranê 90an ra nata çekê serekeyî yê artêşa tirke yê. Tirkîya 10ê nîsana 1997î de dabi zanayene ke înan na peymane qebul kerde.

Ê rojan de Endamê Komîteya Rayberdişî ya PKKyî Murat Karayilanî Stêrk TVyî rê qisey kerdbi û venga çimdaranê mîyanneteweyîyan dabi ke bêrê herême de derheqê şuxilîyayîşê çeka kîmyewîye de cigêrayîşî bikerê. Karayilanî heman roportajî de ardbi ziwan ke leşkerê tirkan Garê de teng bîyî û înan verî xo apet ant gazo kîmyewî şuxilnayo. HPGyî zî dima a herême de xeylêk maskeyê gazî dîyê ke aîdê artêşa tirke bîyî.

Hêrişê îşxalî yê vera Garê 10ê sibate de serê sibayî dest pêkerd û 13ê sibate de şewe qedîya. Artêşa tirke nê xîretê îşxalî de 37 wezîfedarê xo vînî kerdî û remaye. Xîretê îşxalî de 15 gerîlayê HPGyî şehîd bîyî. Hemserekê Konseya Rayberdişî ya KCKyî Cemîl Bayikî menga nîsane de roportajêk da sîteyê Responsible Statecraftî û nê agahîyî rayaumûmîye de pare kerdî: ''ewleta tirke Garê de pê 50 teyarayan 4 rojî kampa esîran bêmabên daye bombayan ver. Esîr û gerîlayê kampe netîceya nê bombardumanan de merdî. Gerîlayê ke esîrî pawitêne înan ser o rêçê guleyan çinbi. Eşkera yo gerîlayî pê çeka kîmyewî kişîyayî. No zî îsbat keno ke dewleta tirke çekanê kîmyewîyan xebitnena.''

Proseso ke şewa 23ê nîsane de dest pêkerd...

Îqtîdarê AKP-MHPyî qerardar bi ke çarçewa ''Planê Çokdayîşî'' yê 2014î de şerê vera kurdan û gerîlayan 2021 de bero astêka bîne. Dewleta tirke plan kerde ke serrêke vera waranê gerîlayan bida bombayan ver, xozaya Kurdîstanî qir bikera, şarê sivîlî waranê gerîlayan ra biveja û çeka kîmyewîye ya teknolojîke bivisna dewre.

Nê konseptî ser o şewa 23-24ê nîsane yewinanê artêşa tirke vera waranê gerîlayan ê bi nameyê Herêmanê Pawitişî yê Medya hêrişê îşxalî dayî destpêkerdene. Artêşa îşxalkere wina plan kerdêne ke cayanê stratejîkan ê gerîlayan Metîna, Avaşîn û Zap de leşkeranê xo hewayî ra bîyara war û nê herêman îşxal bikera. Gerîlayanê HPG û YJA-Starî vera nê xîretê îşxalî Hemleyê Şorişgêrî yê Bazanê Zagrosî û Cengê Xabûrî dayî destpêkerdene. Ame tesbîtkerdene ke 10 rojanê verênan ê nê şerî de bi hawayêkê giranî artêşa îşxalkere 9 reyî gazo kîmyewî û jehrîn şuxilnayo.

Dinya bîye bêvenge, çeka kîmyewîye bîye çeka tewr girînge

Artêşa tirke rixmo ke verê çimanê pêro dinya de sûcê şerî kerdêne warê mîyanneteweyî de raşta qet yew hîşyarî û ambargoyî nêameye coka no metodo gemarin kerd mende. La gerîlayan Metîna, Avaşîn û Zap de pê îmkananê xo yê kêman xoverdayîşêko bêhempa kerdêne. Goreyê bîlançoyanê ke Merkezê Îrtîbatî û Çapemenîye yê HPGyî weşanayê menga verêne ya şerî de 12 reyî, 3 mengan de zî 67 reyî gazo jehrîn û kîmyewî şuxilîya.

Menga temmuze de Murat Karayilanî tesbîtêko wina kerd: ''Dewleta tirke wexto ke pê xoverdayîşê gerîlayan nêeşkena çeka kîmyewîye şuxilnena. Rixmo ke ma no eşkera kerd heyf ke rayaumûmîya dinya xo vera ney kerr û lal kena.'' Karayilanî bi wesîleya serrgêra 37. ya Hemleya 15ê Tebaxe roportajêk dabi ANFyî û nê agahîyî dabî: ''Nêzdîyê 4 mengî yo şerêko cidî esto. Tay cayan de dişmen ca bîyo zî hema zî warê tunelan de aver nêşîyo. Înan xîret kerd ke xeta Avaşînî de korîdorêk virazê û dormeyê embazanê ma bigêrê. La dişmen raştê xoverdayîşêkê xorinî ame û neçare mend ke xo apey bianco. Rixmo ke înan warê tunelan de çeka kîmyewîye şuxilnaye nêeşkayî aver şorê.''

Warê sivîlan zî hedefê hêrişanê kîmyewîyan bîyî

Rojanê peyênan ê hamnanî de artêşa tirke nêeşkaye Waranê Xoverdayîşî yê Werxelê û Girê Sorî de aver şora coka waşt ke pê gazê kîmyewî xoverdayîşê gerîlayan bişikna. Heta dewleta tirke herêma Berwarî Bala yê Dihokî de pê çeka kîmyewîye warê sivîlan kerdî hedef. Hêriş de dewa Hirûrê ya Berwarî Bala ra 3 merdimî binê tesîrê kîmyewîyan de mendî û wedarîyayî nêweşxaneyî.

Destpêkê menga teşrîna peyêne de Grûba Haştîye ya Xirîstîyanan (Christian Peacemaker Teams-CPT) hêrişî ra dima dewe zîyaret kerde û da zanayene ke cinîya bi nameyê Hedye Hîrûr felç bîye, rewşa ferdanê bînan ê keyeyî xirab a, dewijan de qelibîyayîşê zereyî, doxşîyayîş, çerme û çiman de vêşîyayîşî estê.

Werteyê êlule de Hemserekîya Konseya Rayberdişî ya KCKyî deklare kerd ke artêşa tirke 5 mengî yo vera gerîlayan hêrişanê kîmyewîyan kena, Neteweyê Yewbîyayeyî (NY), Ewropa û Amerîka zî vera ney bêveng ê û bi nê hawayî zî hemkarê sûcê Tirkîya yê. Heman rojan de Merkezê Pawitişê Şarî (MPŞ) zî vengdayîşêko winasên kerd: ''Artêşa tirke bi taybetî 15 rojanê peyênan de bombayêka kîmyewîye ya newîye şuxilnena. Eşkera yo ke na bomba nê dewletan ra yena peydakerdene.'' MPŞyî venga her kesî da ke vera nê sûcê şerî vajo ''ney.''

Werxelê de dîmenê gazê kîmyewîyî ameyî qeydkerdene

La dewleta tirke bêvengîya dinya vurnaye firsendêk û hêrişanê kîmyewîyan rê dewam kerd. Muxabîrê ANFyî Amargî Arhat Ba 5ê teşrîna verêne de cepheyê şerî ra xeberêke kerde, dîmenê pêkewtişo ke 2ê êlula 2021î de qewimîya û tede çeka kîmyewîye şuxilîyaya weşanayî û nê agahîyî dayî:

''Serê sibayî yê 2ê êlule de artêşa tirke ya îşxalkere vera tunelanê şerî yê Werxelê dest pê şuxilnayîşê çeka kîmyewîye krd û 7 reyî gazo jehrîn zî şuxilna. Key teng bîyî înan çeka kîmyewîye xebitnaye. La 90 rojî yo pê xoverdayîşê gerîlayan nêeşkayî. Tabloyê nê di rojanê şerî wina bi: verî vera tunelanê şerî yê Werxelê hêrişêko giran ame kerdene, dima pê obus û hawanan, teyarayanê şerî tunelî dîyayî bombayan ver. Cemê şanî helîkopterê hêrişî kewtî dewre. La semedo ke ê nizmî ra gêrayêne hêzanê gerîlayan da înan ro. Serê sibayî verî ê bi teqaberan hêriş kenê dima zî pê çekan guleyan erzenê. Înan tîya de çeka kîmyewîye amade kerde ke bivisnê dewre. Înan kincê taybetî dayî xo ra û dest pê xebitnayîşê gazê kîmyewî kerd. La gerîlayan pê tedbîran xo pawit. Seke dîmenan de zî aseno leşkerê tirkî yê îşxalkerî vera tunelanê şerî yê warê xoverdayîşî yê Werxelê makîneyêka şewatî şuxilnenê. Dima zî pê na makîne gazê jehrînî erzenê zereyê tunelan. Gerîlayî dima ke xo ver danê gazanê kîmyewîyan pê teknîkê xo vejenê teberî. Leşkerê tirkî yê maskerdeyî ney ra dima agêrenê.

3ê êlula 2021î de gerîlayê YJA-Starî herêma Avaşînî de di baskan ra danê warê leşkeran ro û xo verdenê mîyanê îşxalkeran. Na çalakîye de 5 leşkerî kişîyenê. Roja bîne leşkerê tirkî reyna hêrişê waranê xoverdayîşî kenê. 4ê êlule de 17 reyî hêrişê warê xoverdayîşî yê Werxelê kenê. Dima ke nê hêrişî hetê gerîlayan ra yenê pûçkerdene dewleta tirke reyna pê kerdişanê gemarinan agêrena û bombardumananê bi çeka kîmyewîye rê dewam kena.''

Siba:

- Dewleta tirke 2021 de vera gerîlayanê Kurdîstanî kamyew çeka kîmyewîye ceribnaye?

- Gerîlayê ke 6 mengan de maruzê 323 hêrişanê kîmyewîyan mendî senî binê tesîrê gazan de mendî?