Şingal bi Fermanê 3ê Tebaxa 2014î yo ke hetê DAÎŞî ra ame kerdene, kewt rojdemê dinya. Goreyê hûmaranê fermanîyan Şingal de qasê 1500 kesî ameyê qetilkerdene. La goreyê texmînan hûmara raştikêne 5 hezar a. Goreyê vateyanê şarê herême heta nika 87 gorê komkîyî ameyê tesbîtkerdene û nînan ra 36ê ci ameyê akerdene. Hema zî nêzanîyeno ke 2700 kesî gelo weş ê yan merde yê.

Komelê êzidîyan heta nika 73 fermanî dîyî û bîlançoya nê fermanan zî nêzanîyena. Êzidîyî hêrişanê qirkerdişî bi vateyê 'fermanî' pênase kenê. Fermano verêne o hîra yo ke nika zanîyeno, serra 906 de qewimîya.

Tay fermanê ke zanîyenê wina yê.

51 fermanî wextê paşayanê Osmanîyan de ameyî kerdene, nê fermanan de ereban û kurdanê misilmanan zî êzidîyî qetil kerdî.

* Serra 906an de Walîyê Mûsilî Hamadanî, seba ke Îslamîyet qebul nêkerdêne êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1246an de Qirkerdişê Laleşî hetê begê Zengî yê Mûsilî Bedreddîn Lûlûyî ra ame kerdene.

*Seserra 16an, bi fetwaya Şêxulîslamê Osmanîyan Ebû Siûd Efendî û bi fermana Qanûnî Sûltan Suleyman, Şêxanê êzidîyî ameyî qirkerdene.

*Serra 1638an, Walîyê Amedî Melek Ahmed Paşayî Şengal de qirkerdiş kerd.

*Serra 1650î, bi fermana Mûradê 4. Walîyê Wanî Şemsî Paşa Mûsil de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1715an Walîyê Bexdadî Hasan Paşayî Şengal de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1733an Walîyê Bexdadî Ahmed Paşayî Şêxan de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1752î de Walîyê Bexdadî Suleyman Paşayî  Şengal de êzidîyî qir kerdî.

*Sarranê 1732-33î de Nadîr Şahî mabênê Surdaş û Kerkûkî de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1733yî de Celîlîyan qeraxê Çemê Zapî de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1735î de bi fermanê Nadîr Şahî Mahabad, Saldûz û Meraxî de êzidîyî ameyî qirkerdene.

*Serra 1742î de Alî Takî Hanî yê ser bi Nadîr Şahî, Saldûz de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1743yî de Nadîr Şahî Kerkûk, Hewlêr û Altûnkopru de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1743yî de Nadîr Şahî qeraxê Zapî de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1787î de Celîliyan Şêxanê de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1798î de Hetkarê Walîyê Bexdadî Abdulazîz bîn Abdullah Begî Şêxan de êzidîyî qir kerdî.

*Mabênê serranê 1753-1800î de bi fermana paşayanê Osmanîyan vera êzidîyan dizî, xerac, kolekerdiş û qirkerdiş ameyî kerdene. (6 hêrişê pîlî yê Şingal, Şêxan û Mûsilî.)

*Serra 1809î de Walîyê Bexdadî Suleyman Paşayî Şengal de êzidîyî qir kerdî.

* Serra 1824î de Walîyê Bexdadî Alî Paşayî Şingal de êzidîyî qir kerdî.

*Mabênê serranê 1832-1834î de Begê Soran Mûhammed Paşa (Mîrê Gewre) êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1835î de Walîyê Mûsilî Mûhammed înce Bayraktarî Şengal de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1836î de Reşîd Paşayî Şengal de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1837î de Hafiz Paşayî, Şengal de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1844î de Botan de êzidîyî qir kerdî.

*Serra 1892yî de netîceya polîtîkaya Abdulhamîtê 2.î de ku bi zorî xîret kerdêne ke êzidîyî bibê misilman qirkerdiş ame kerdene.

*Qirkerdişo bîn 2007 de qewimîya. 14ê tabaxa 2007î de bi 4 wesayîtanê bombabarkerdeyan hêrişê dewê Şêx Xidir û Til Izêrî yê Şingalî ame kerdene û netîce de 300 sivîlan dinyaya xo bedilnaye. Derheqê nê qirkerdişî de yew tehqîqat nêame kerdene. Dîya zanayene ke qirkerdiş hetê cerganê Ensar El Sune yê El Qaîdeyî ra ameyo kerdene. Labelê goreyê agahîyan cerganê Cepheyê Tirkmenî yê Iraqî (ITC) de ca girewtêne ke hetê îstîxbaratê tirkan ra Başûrê Kurdîstanî de ameyo awankerdene.

Fermano peyên o pîl zî 3ê tebaxa 2014î de Şingal de qewimîya. Kurdê êzidîyî bi giranî qezaya Şêxanî ya Dihokî de, qezaya Şingalî ya Mûsilî de û dewanê înan de ciwîyenê. Serra 1975î de êzidîyî maruzê surgun û koçberîye bîyî.

Êzidîyî fermanan ra tim xo Koyê Şingalî de nimit. Êzidîyî 1975 de bi zorî dewanê koyî ra ameyî vetene û dewanê Xanesor, Til Izêr, Sinûnê, Siba Şêx Xidir, Koço û Dugurî de, 15 dewanê binê koyî de ameyî cakerdene. PDK dima ke 2003 de bi serdestê Şingalî sîstem û tradîsyonê êzidîyan seba menfaatanê xo pawit. PDKyî bawerîya êzidîyan seba menfaatanê xo şuxilnaye û paştî daye sîstemê şêxîye.

10ê hezîrana 2014î de wexto ke cerganê DAÎŞî Mûsil îşxal kerd tewr zaf qezaya Şingalî binê tehlukeyî de mende. 3ê tebaxa 2014î de êzidîyî bîyî hedefê cerganê DAÎŞî.

Şingal o çax warê îdareyî de binê hukmatê Iraqî de warê asayîşî de zî binê îdareyê Herêma Kurdîstanî û pawitişê pêşmergeyan de bi. Goreyê hûmara fermîye DAÎŞî ra verî 12 hezar pêşmergeyê PDKyî Şingal de erkdar bîyî. La wextê fermanî de PDKyî nê pêşmergeyî apey antî û êzidîyî bêpawitiş verdayî.

Goreyê çimeyanê herêmîyan wextê Fermanî de 500 hezar merdimî Şingalî ra koç bîyê. Nika 250 hezar êzidîyî waranê cîyayan ê Iraq, Tirkîya, Sûrîye û Ewropa de ciwîyenê. Mumkîn nîyo ke hûmara êzidîyanê ke ameyê qetilkerdene bizanîya. Goreyê hûmaranê fermanîyan Şingal de qasê 1500 kesî ameyê qetilkerdene. La goreyê texmînan hûmara raştikêne 5 hezar a. Goreyê vateyanê şarê herême heta nika 87 gorê komkîyî ameyê tesbîtkerdene û nînan ra 36ê ci ameyê akerdene. Hema zî nêzanîyeno ke 2700 kesî gelo weş ê yan merde yê.

Zanîyeno ke wextê Fermanî de 7 hezar cinî û domanê êzidîyî ameyî remnayene. Nê zî tede goreyê texmînan 10 hezar şingalijî ameyî remnayene. Nê cinîyî sey hacetê cînsîyî bazaran de ameyî rotene, kerdîşê vera merdimîye înan rê ameyî ferzkerdene. Cerganê DAÎŞî pê zorî kerd ke înan bikerê misilman û domanê ke bi zorî bîyê 'misilman' zî sey cergî şuxilîyayî. Merkezê bawerîya êzdayetîye zî ameyî îmhakerdene.

Goreyê eşkerayîyêka Neteweyanê Yewbîyayeyan (NY) ya 2016î, 3200 cinî û domanê êzidîyî destê DAÎŞî de esîr ê. Heta nika qasê 3500 cinî û domanê êzidîyî ameyî xelisnayene. Goreyê eşkerayîyanê 2020î hema zî 2900 cinî û domanî vînîbîyaye yê. Ewro hema zî aqîbetê 2700 kesan nêzanîyeno.

12 siwarîyî

Wextê Fermanê 3ê Tebaxe de 12 siwarîyan koyan ra xo verda war, xo resna hewarê êzidîyan, şer kerd û xo ver da. Hêzanê HPG û YJA-Starî reyna şerwananê YPG-YPJyî vera DAÎŞî dest eşt çeke û korîdorê merdimîye akerd. Nê korîdorî ra bi hezaran êzidîyî derbazê Rojawanî bîyî û qirkerdişê DAÎŞî ra xelisîyayî. Nê şerî de bi seyan gerîlayê HPG û YJA-Starî û şerwanê YPG-YPJyî şehîd bîyî.

Wextê hêrişanê barbaran ê DAÎŞî de bi hezaran merdimî, cinî, doman û kokimî binê germîya 50 derece de vejîyayî Koyê Şingalî ser. Na raywanîye de zafê ci domanî xeylêk êzidîyan dinyaya xo bedilnaye. Ewro dormeyê koyî de bi seyan êzidîyî hema zî xeyman de ciwîyenê.

Newe ra awankerdiş

Nê serebût û fermanan ra ganî netîceyêke biameyêne vetene. Bi nê hawayî êzidîyan îdareyê xo awan kerd, hêzê xo awan kerdî. Ewro hêzê Şingal-êzidîyan YBŞ-YJŞ pabesteyê Meclîsê Şarî yê Şingalî yê. Hetê bînî ra 2015 de Îdareyo Xoser ê Şingalî ronîya. Warê rêxistinkerdişê cinîyan de zî dezgeho esas Partîya Azadîya Cinîyan ê Êzidîyan (PADÊ) ronîyaye.