Sey Qajî şaîr û hozananê namdara ê Dêrsimî ra yew o. Sey Qajî serra 1860î mezraya Gemîk a dewa Civarikî de yeno dinya û serra 1936 de zî dinyaya xo bedilnaya. Sey Qajî, lajê Sey Welîyê Gemîkê yo. Sey Qajî çiman ra feqîr o labelê reyna zî hunerê xo bi şeklêko baş îcra keno. 

Sey Qajî temsîlkaro tewr mûhîmo adet û toreyê fekkî yê Dêrsimî yo. Sey Qajî deyîr û şîîrê xo bi kirmanckî nuştê û nê deyîrî wextê xo de zaf bîyê vila. Semedê nuştişê şîîranê kirmanckî ra şopêk hepisxane de zî maneno. Sey Qajî leyê tenbûr cinitişî de eynî wext de pîr o. Yanî temsîlkar û rayberê yew rayîrî yo, zixma-zixm girêdayîyê yew bawerî yo. 

Seke ma vat, adet û toreyê fekkî yê Dêrsimî cayê şarî Sey Qajî zaf muhîm o. Na babete de û deyîrbaz Saît Bakşî wina vano: “Aslinda muzîkê ma yê Dêsimkanîye ti ke pers kena Sey Qajî dest keno ci... Baba Kakim bîyo. O kî kuresiz o. Hama Baba Kakimî kes nêzano ey çi vato, senê kilamî vatê, xo ra dime çi caverdo kes qet tawa nêzono. Hama name zanonê, vanê, saîrode nîyanên bîyo. Dey (ey) ra dima zî Sey Qajî yo. Sey Qajî ra raverî kî pîyê Sey Qajî saîr o, kemane cinito, tomir cinito. Birarzayê Sey Qajî Memedo Derg, ey kî kemane cinito, hem tomir cinito. Heqa dînû de kes towa nezaneno. Waxto ke pîyê Sey Qajî saîrenî kerda Sey Qajî doman bîyo. Belkî to kî pers kerdo misa, ti zana, Sey Qajî o sire de ses-howt serrî de bîyo; tayê vanê hîrê serrî de bîyo çimê xo kerdê vîndî. Hewaleyî amê, çîçeg hastalixi ma vame ya, îşte o sire de a nêwesîye gureta çimê xo kerdê vîndî. Pîyê dê tomir cinito ya, o tomirê pîyê xo ra Sey Qajî tomircinitene miso. Ora dime pîyê xo ra tomir miso pira-pira kilamî vatê, bîyo saîrêde girş. Vengê xo wertê Dêsimkanîye de bîyo vila şîyo.”

Nîyadayîşê şaîrî yo komelkî û serebûtanê tarîxî zaf muhîm o. Manîyê Sey Qajî dîdaktîk ê û deyîrê ci zî misrayanê dergan ra yenê pê. O wexto ke tede ciwîyayo de bîyo şahîdê çîyî ê ardê ziwan û serebûtanê wextê xo ra û verênan ra dûrî nêvindeto; şîîranê ey de ma  wextan û rewşa  wextan zaf asan vînenê. Şîîr û deyîranê ci de îqrar, bawerîye, perodayîşê eşîran, talan, eşq, xoza, hêcayê komelkî cayêko hîra girewto.
 

Zaf deyîrê Sey Qajîyî reştê ma. Ver de sayîya hozan û şaîranê mintiqaya Dêrsimî û dima zî sayîya nuştox û cigêrayoxan… Bi taybetî kitabê Dr. Daîmî Cengîzî “Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şair: Sey Qaj (1860-1936)” û reyna kitabê Saît Bakşî “Öyküleriyle Dersim Kılamları ve Dersim Şairi Uşene Kalmemi (1887-1964)” no war de xebatê zaf mûhîm ê.  

Nika ma cêr de çend deyîranê şaaîrê hêcayî bivînê.

HEWAYÊ XDÊ GOVE
 

Wîy de biko, biko, Xidirê mi,

Gove, Gove cîgerê mi Xido.

Kaxita eskerîya lazê mi ama,

Qurê wesayê Xarpêtî yo.

Cîgerê mi şêro bedelê eskerîya xo bido.

Nê biko ti meso qevga Alû û Demî,

Çond serrî yo Gove de tifong erzîno.

Sima cêncû-rowalû rê qestû, qerezû, zido.

Wîy biko, gestû, qerezû zido.

Xidirê mi ti meso meterîsê Civê Kejî ser,

O zalim dismenode guz o.

Bîyo suve reîsîyê Mamikîye,

Ondero Harçik ci ra nêzdî yo.

Cêncû-rowalû dano arê rusnen,

Nahya ondera Pêre.

Ternu cêncê mi, cayîlê mi biko Xido.

 

Way de Gove, Gove, Gove,

Cîgerê mi, cayîlê mi, Xidirê mi Xido.

Tesela mi kewta, zalimo Civê Kejî,

Na raye derdê cîgerê ve mi do.

Biko dismen o, dismenî ra rejû nêveno ke,

Şêrî verenîye ci ra minete bikerî,

Vajî bîya ro Xidî reyna eve weşîye mi do.

Nê biko zalimê Civê Kejî yo çêvesaye,

Şêrî verenîye vajî Xid xanî ser o jû yo,

Tepîya bîya ro eve weşîye lemine mi do.

Maye vana: “Biko Xidirê mi, cîgerê mi, cayîle mi,

Edu cedê ma qewga Alû û Demî ro xo to vekero,

De biko, biko Xido, sefkanê mi biko,

Cêncu cayîlê min o Xido.”

 

De Gove, Gove, Gove, 

Xidirê mi verde henî gîrîno,

Biko ti meso qewga Civê Kejî.

Birayê xo kîşîyo, o heso dirvetn o,

Cîgerê mi vergo fekê gonin o.

Kam ke kewto qewga yê zalimî,

Hal ve hal corû eve weşîye,

Sonde nêcêreno ra wertê zav û zêçê xo nîno.

Heq ve xezevo giran nêro,

Lazê Sodê Îvê Duzî kîşîyo, pî dirvetn o.

Maye xo darde kerdo vana: 

“Biko, to ra tepîya çê Sodê Îvê Duzî de endî laz çînî yo.”

Uşên Axawo tornê Hesenê Seyîd vano:

“Devrê hot serrîyo Aşîra Alû û Demî ra,

Nat û dot ra cênc û rowalî sarê nanê ra,

Zê eskerî yo, nêqedîno.

Ax biko Xido, cîgerê min o.”

 

Harçiko sertîmal persena Xidirê mi,

Verde sono ondêr der o.

Qomo kes lom mekero,

Derdê cîgera uzakore derdode bêçêver o,

Yê untene nêno Heq vone,

Heq ve vergê yavanî serde nîyaro.

Mordem çutir zu lajî weyîye kero,

Çekû mîye sano,

Birusno qewga Alû û Demî,

Way lemîne eve weşîye peyser nêro.

Maye urzo ra çutr çi wele ve,

Kal û kokimîya xo ro kero,

Xo ser o çêver cado bizero,

Sojî viroşîye adirê xo kero,

Merese zu lajî bêro sarî de bare kero.

 

Merat Gove, Gove, Gove cîgerê mi,

Cênc û rowalê mi, Xidirê mi vîyalê rejî.

Daye çekûnê mi mi de reyê ez şêrî,

Dîyarê Kemerê bejî.

Heq adirê dismenî wedaro,

Nêverda ke meterîs ra ez sarê xo vejî.

Dayê qersuna mi persena,

Qersuna zalimê Civê Kejî.

Qersuna polate pey ra gina ro,

Qolincunê Xidirê mi, 

Verde kay kerdo ama mavênê serê cizî.

Maye bervena vana: 

“Sima ve Olî kenê ceneza cîgerê mi bîyarê ronê,

Eştîrê mi de qersuna lazê xo,

Eve xo destî bivirn vejî.”

Vano: “Daye ti meverve,

No qederê min o ez kamî ra se vajî,

Tezelu qusirî ez pernu berdu, 

Kerdûne meterîsê Civê Kejî.”

Heq de verenîya hazuru nêkero,

Çixa qesêde zor o, heşt rozî nêqedîyê,

Mi dîya kîştene pîy û lajî.

 

De Gove, Gove, Gove, Xidirê mi,

Cayîlê mi verde sonê mergu tejî.

Daye dewrê hot serrî yo qewga Alû û Demî’ya

Ondêra Gove de tifong erjîno qalu qro,

Sire noro nat û dot ra sarê nanêra,

Xortû rejî, cêncû, cayîlî bîlmejî.

Maye vana: “Ez zu kerî çevresê pîy û lajî.

Roza heştî xo dardê erjî.

Tarva cîgerê hazuru nêdo,

Tavura asm û rozî.” 

 

Qisey û qeyde  : Sey Qajî

Vatox               : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

Arêkerdox        : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

Şeklo peyên     : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)
 

WELAT WELAT 

Şêrî, şêrî, şêrî, şêrî.

Welat welat, welatê cerî.

Ez xo rê şûne dewûnê Qereçorî,

Amê mi dime celvê Mazgerî,

Çor xortê ma estê şîyê vêsayîya eskerî.

Ezo kokim o, sefîl o se bikerî,

Çutir şêrî, çutir berî.

Vake: "Pîr nawo ame ez urzî ra,

Di galmî verve pîrê xo şêrî,

Pîr comêrd o, mi rê keno ra çêverê xêrî,

Çê ra vejunê dest est ra pesê pîre xo.

Pesê pîrê xo ez pê bizerî,

Xo rê şêrî tepîya peyser berî"

 

Welat welat, welat dot o,

Qanun rind o, çetin hukmat o,

Zalim şîyo mi ser o,

Îfadê giran vato.

Evraq gîrê do tedê qato,

Heqo to ra osano,

No butu qar û înat o.

Comêrdî ke mi rê se vato vato,

Mi hîmet ve pîrê xo ardo,

Peynîya na dewa çîn a,

No înat bêbînat o.

 

Welat welat, welat girs o,

Mekeme persena Qizil Kîlis o,

Qanun rind o, çetin hepîs o,

Bertê Memê Alî vano:

"Qazo kokimo sefîlo,

Bê karu, bê îso,

Şêro dîrê rojî,

Hepisê Mazgerî de ronîso.

Qanune Hukmatî barî yo,

Tede rind bimiso."

Heqo to ra oseno,

Herçlix mi de çînî yo,

Teku zu quris o.

Wayîrê mi Sey Savun o,

Kile ve çêseve vîra nîso.

 

Wayî, wayî, wayî, wayî,

Destê min ê kokimî gîrê dayî,

Ez kerdune sayê,

Çor qurişî mi ser o vejayî,

Mi ci ra minete kerde,

Zalimû perê mi mi nêdayî.

Berdî dayî postê dewlete,

Memurunê Mazgerî, 

Têdesta fetelnayî,

Vorde rusnayî.

Perê min ê kokimî,

Şî ginay ro xezna Padîsayî.

 

Welat welat, welat yan o,

Nawo amo serê asma Gulan o.

Germî zor kerdo,

Giran-giran amnan o.

Waxtê aşîran o kowunu warano.

Çêfê cenyan o, waxtê doano,

Hêga u fîrig do waxtê conan o.

Şune çê Memê Alê Deste,

Mi va dostê ma wo kan o,

Belçî mi rê jûya xêre vano.

Va ke “ti so ez to dime yenu,

Naletî şero ro ci, cisnê Xirançikan o”

Mi nêzona ke o kî binde bêçike tadano.

Ondêrê Mazgerî baxçê tûyan o,

Waxtê kar û îşî yo, kes dîyarê ma nêno,

Talivê raya Mihemed Olî çîn o,

Kes ma rê qoçi ke do hepis nîyano.

 

Welat welat, welat kan o,

Hepis persena cayê camêrdan o,

Sonde kumê ra hewnê ma nêno,

Ondêr pirê aspiz û kekan o.

Ezo hepisê des û ponc rozano,

Sey Qazî nîsto ro, xo ser qeyde vano,

Vanê Xizir amo, şîyo Koyêserî,

Koyêserî de Xizir meyman o,

Layê bîyarê birusnê Koyêserî,

Hesenê Devrêşî mi rê se vano.

O ki mi de dewa senu postu keno,

Min ê sefîlî rê la gîrê nêdano,

Hewar çîn o, îmdat çîn o,

Îmdatê jîyar û dîyaran o,

Wayîrê mi Sey Savun o,

Mi rê xevera xêre ano.

 

Welat welat, welate jaran o.

Qilawuzê Muxundîye, wayîrê Bamasuran o,

Hewsê Dewe wayîrê Kuresan o.

Ewlîyayê Goleqe wertê Xirançikan o,

Kemerê Duzginî pîlê Jaran o,

Seyîdê serê Jêle, serê Heyderan o,

Kalmem wayîrê Karsanan o,

Kal Ferat wayîrê Arezan o,

Bonê durî bonê Seydan o,

Giran Bava serê Balavanan o,

Faxir Bava serê Ferxêçikan o,

Baxira Sipîye semtê Çarekan o,

Sultan Bava serê Bîrmanan o.

Sulviso Qiz serê Lolan o,

Şîlîn Bava serê Avdelan o,

Noxsan Bava serê Rutan o,

Asil Bava serê Maskan o,

Terçan de laz dano,

Yegîr Bol wayîrê Tercançikan o,

Henîyo Pîl serê jar û dîyaran o,

Evlîyayê Kîstîmî wayîrê Pîlvançikan o,

Sey Savin vaire Qaziyano,

Mire xevera xere ano

Koyê Sulvişî serê Xormeçikan o. 

 

Qisey û qeyde  : Sey Qajî

Vatox               : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

Arêkerdox        : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

Şeklo peyên     : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

 

HEWAYÊ HERVÊ URİŞÎ

 

Way de xerîvê mi, xerîvê mi,

Payîz o sertîmal nawo amo.

Serê kowû gureto, miz û dumanî,

Comêrd adirê xo berzo, çê zalimê padîsayî.

Seferberlîxe veta, noro hervê cîhanî.

Rez û xortê Dêsimî day arê berdî,

Pêro qir kerdî, qedenayî.

Vano: "Heqo dahî beter de vonê,

Ma qir kerdîme serdê koyê Palandokenî.

Serdê ondêrê kowûnê Erzurumî.

De wayî wayî merdene xêrî vîye.

Ewro ginê waro, Duzê Xorim duzîye de,

Tede xorî nalenê lemine roze,

Vengê xo sono zuvînî xortu, rezê Dêsimî.

Ewro ginê waro binê meyîtû de nalene,

Vengê xo xorî yeno, Usivê Lazê Hemedê Beranî.

De wayî wayî merdene, xerivîye.

 

Way de xerîvê mi, xerîvê mi,

Usar o sertîmal nawo yeno,

Yenê fetelînê tejîr û celevkaşî,

Xortû rêzê Dêsimî vîznay we berdî,

Pêro birayê zuvînî, xortê bornê başî.

Silêman Çavus vano:

“Bawo, qersune gina ro hermê mi,

Bêçikê mi qeleme nêzenê ke,

Ez mektuve birusnî vesaye memleketî.

Xeverûnê memleketî sima ra persî.”

Vano: "Seydalîyê Murtê Hemedî,

Ti mektuve birusne Sertîmalê Qislî,

Vaze: 'Tesela mi kevta, ez na raye,

Çetike wertê qomû qevîlî reşî.

Bawo rose her kes çê xo de biverbo,

Heşîrîya ma û na kowûnê Erzurumî,

Duzê Xorim duzîye de bîyare ra xo vîrî.

Bawo Aşîrû ra vazê kes mesero,

Xatir gormaxîya keşî.

Şînê na mereva Urisê Mevranî,

Coru kes tol nêverdo,

Ramito çê her canu her keşî.

De wayî, wayî, merdene xerîvîye."

 

Way de xerîvê mi, xerîvê mi,

Tarî nawo amo, tarîye sanî.

Ma dayîme arê hot tavurî,

Kerdîme onder ova Erzurumî,

Vano: "Bawo serdo miz û duman o,

Heqo dahî beterde vone serdê noro,

Ma qir kerdîme serdê Koyê Palandokanî,

Cîgerê ma vore ser o kerdê kulî.

Dota verva ma yeno, dismeno mezal nêdano,

Peyê ma taf û duman o, Heqî nîyano ra xo vîrî.

Kaxita şîyaye ama Qizil Kîliso sertîmal,

Tede yeno wendenê, Îvrahîmê Hesenê Milî,

De wayî, wayî merdene xerîvîye.

Yê Heqo ti ve xezevo giran nêre,

Teresê Hermenî kewtê ra ver fetelînê,

Ci ra veto vengê cisnê rezûnê Dêsimî.

Vorê ser o ginê waro xorî nalenê, serd o,

Vayê pakayî zor kerdo, leminê derd o,

Dirvetûnê rezûnê mi ra gonî cemedna,

Nalenê vengê xo sonu zuvînî.

Meyîtê Îslamiye ginê waro,

Wertalixu de mendê selexaneyî wenê,

Meyîtûnê Xiristanîye danê we benê,

Mezelxanê de nîstê ro kemerû birnenê,

Neqis nanê ro ci zalimê Hurimî.

De wayî, wayî merdene, xerîvîye.

 

Way de xerîvê mi, xerîvê mi,

Alem ke mi rê vazo,

Seru sevevê na mereva, ondêro çol reveto.

Qemerê Sengalê berveno dano xo ro,

Vano: "Biko, biko cîgerê mi Ferat o,

Qedayê to bizerî hala sarê xo berz ke,

Na kamejî suk a, kamejî welat o."

Vano: "Bawo ti meverve yê comêrdî,

Îmam Uşênî û Îmam Hesenî ra tepîya,

Ma rê nîya vato."

De wayî, wayî merdene, xerîvîye.

Eskerê xiristanî zor kerdo amo,

Serê Kaxit xanî gureto,

Eskere îslamîye usto ra,

Dormê sarayîya padîsay de seramlix gureto.

Pasa de endî to rê ters çîn o,

Yê mayê ma na rayê serê minet o.

Heq vone, verenîya ma mevran o,

Bê dîn o, bê îman o, mezal ma nêdano.

Serdê kowûnê Erzurumî zor kerdo,

Ma ser o miz û duman o, ma de hal nêverdo.

Takatu sir endî ma ra veto… lo…

De wayî, wayî merdene, xerîvîye.

Cêreme Qumandarî vero,

Ma nêdano çor saatî mudeto.

Vano: "Lawo Heq kerenê mezal bide,

Hona vîst û çor saatî ma rê mudeto."

Usiv vano: "Lawo pêro dê ma pêro dîme,

Dînê ma dînê îslamî yo,

Qenterê ma, qenterê Mihemedê hometo.

Dayê Mevrano çêvesaye kevto ci,

Hermenî kevtê ra ver fetelenê,

Vengê rezunê Dêsimkanîye ci ra veto…lo…

Yê Heqo ti ve xezevo giran nêre,

Eskerê îslamî serê meterîsî de têkewto.

Eskerê xiristanê Mevranî.

Ci rê sonde qeyde donamî veto… lo...

De wayî, wayî merdene, xerîvîye.

 

Qisey û qeyde  : Sey Qajî

Vatox               : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

Arêkerdox        : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)

Şeklo peyên     : Saît Bakşî (Seyîde Kalî)