Şaîr Xidirê Başî serra 1955 de Gimgim de, dewa Muska de yeno dinya. Keye de tek laj o, şeş way ê. Hîna doman o pîyê ci dinyaya xo vurneno. Serra 1973 de dibistane qedêneno û badê wendişê xo dewam nêkeno.  

Sey dewijanê dewe êrxatênî reyde eleqedar beno. Wextê ke kaxita ci ya eskerîye vejîyena şono beşê (şuba) Gimgimî. Gimgim ra hewaleyê Erzorimî, Nêweşxaneyê Askerî yê Maraşalî kenê. Uca de rîyê weşîye ra raporê çurigî danê ci. Serra 1975 de zewejîyeno û beno wayîrê panc laj û yew kêneke. 

Şaîr Xidirê Başî 1973 dest keno ci şîîran nusena. Nê serran de şîîranê xo bi tirkî nuseno. O taw hîna zaf têsîrê Alî Kemal Beyazyildirim û Alî Kemal Guldagî de maneno. Eynî wext de dest bi cinitişê tenbûrî keno. Tenbûr cinitişî de zî reyna têsîrê Alî Kemal Beyazyildirimî maneno. Badê tirkî ra fek verdano ra û serra 1978-79 dest bi kirmanckî keno û bi bi kirmanckî deyîr û şîîran nuseno. 

Şîîra ey a tewr verêne “Bîyo Kewe” ya. Na şîîre ra tepîya macereya ey a şîîrnuştişî dest pêkena. Nê weçînayîşî de têsîrê şîîranê Silê Musî yê namdarî zaf o. Çunke o taw şîîrê Şaîr Silê Musî populer ê û her ca de yenê vatenê. Badê zî deyîrê şaîr û deyîrbaz Dewrêş Babayî… 

Goreyê wextî na gamêka pîl a, çunkû ziwanê kurdkî her cayê welatî de qedexe yo. Polîtîkaya dewete ya vera kurdan û ziwanê kurdan zaf wişk a. Yanî ma caverdîme nuştişî, qiseykerdiş bîle o taw problem o. No problem seba heme zarawayanê kurdkî wina yo. Labelê no seba zazakî problemêko tayêna gird û giran o, çunke lehçeyê bînî teberê Tirkîya de zî yenê qiseykerdene. Labelê kirmanckî teyna sînoranê Tirkîya de yena qiseykerdene. No zî seba averşîyayîş û xurtbîyayîşê kîrmanckî bîyo astengêko gird o. 

Şaîr Xidirê Başî paşta xo şanita edebîyato fekkî yê kurdan ê dewlemendî. Yanî heşarê edebîyato fekkî yo. Xora zaf roportajanê xo de zî na babete ser qisey kerdo û nimûneyî dayê. Şîîranê ey de zî ma naye zaf zelal vînenîme. Babeta şîîranê ey: Eşq, sewda, welat, birîye, ko û dar û berî welatî, neheqî û zor û zordarîya dewlete, ziwan ûsn. 

Şîîre seba Şaîr Xidirê Başî çi îfade kena? O na babete wina vano; “Şîîre, eşqê to îfade kena, şîîre zimistanê to îfade kena, welatê to îfade kena, kamîya to îfade kena, feqîrîya to îfade kena, binê basqî der a to îfade kena. Tabî şîîre menayê xo zaf ê, ama to kamcîn mena de qayt kerê, a to henî îfade kena. Yanî şîîre sade eşq nîya, sade sewda nîya”.

                                    

Serra 2012 de şîîrê ci bi nameyê “Gula Xizirî” yew kitabî de ameyî komkerdene û hetê Weşanxaneyê Vateyî ra ame weşanayene. Reyna zaf şîîr û deyîrê ey hetê hunermendanê kurdan ra ameyî wendene û vatene. Nînan ra sey Mîkaîl Aslan, Soner Soyer, Umut Gunduz, Çîgdem Ulku, Pinar û Îmam Ozgul, Masum û Anil, Hasan Alî, Serhado, Burhan Karakaşî deyîrê Xidirê Başî wendê û albumanê xo de ca dayo cu. 

Şaîr Xidirê Başî serra 2023 de nêweşîya qanserî ra Îstanbul de cuya xo bedilnaye. Xidirê Başî xo pey de mîrasêko gird û hêja verda.

Şima do cêr de çend şîîranê ey bivînê:

YARA MI

Xora seba to ra vilê mi çewt o

Kemere kî ti mede mi ra yara mi

Hayrê mi nîya ez bîlîya xo kewto

Kemerê kî ti mede mi ra yara mi

 

Zemanê Koyê Bîngolî ma de huyêne

Ez amêne ware de mi ti dîyêne

Berbêne ez lewê to ra şîyêne

Kemere kî ti mede mi ra yara mi

 

Ma top bîyêne şîyêne Şehîdê Dîyarî

Derbaz bîya a roje ez kotî ra bîyarî

Bextê ma ra bîyê kerr û lal zîyarî

Kemere kî ti mede mi ra yara mi

 

Zerê mi veşeno ez se heş bene

Qelbê mi şîkîyo ez se weş bene

Nê adirê eşqê to de qaş bene

Kemere kî ti mede mi ra yara mi

 

Warî bîyê isîz dewî bîyê tal

Zemanê xo tadêne ditene mal

Verem kerdo Xidirê Başî bîyo kal

Kemerê kî ti mede mi ra yara mi

 

EZ YARÊ TU YO

 

Ez yarê tu yo çê to der o

Gula m’ cenetê mi lê to der o

Felek xedar o pê to der o

Waxto ke to bero adirê cenemî de biveşno

Ez to ra nêvisîno, lê (lewe) to der o

 

Rojê ruyê ma cêno xedar felek o

Ma beno kenê ortê meleko

Sênê gula m’ sîs o, por xelek o

Ceza gula mi çik a pêro mi de parê kerê

Mi gula mi ra mevisnê, ez gunek o

 

Gula’m ti cenet de bena hûrî

Şona koşê hetê corî

Adirê cenemî ra mi vejê bi destê zorî

Waxto ke ê zalima qebul nêkerd ma têviranê kerê

Pîya berzê kupê qetranê xorî

 

Sewda Xidirî zê sewda Ferhatî

Ma pîya benê serê Pirdê Şeratî

Wazenê ke ma berzê barê meratî

Xizirê serê kelek û gemîya ra rîca bikîme Gula’m

Belkî min û to rê vejo qerarê beratî.

 

KOYÊ BÎNGOLÎ

 

Zaf rindek a ti şirîn a

Koyê Bîngolî Koyê Bîngolî

Şenik huyna zaf qarîna

Ti xedar a Koyê Bîngolî

 

Her cayê to kulî warî 

Gul û çîçeg o, çînê darî

Ardo koka qirê şarî

Ti zalim a Koyê Bîngolî

 

Warî bîyê kerr û lalî

Kanê honde bêrîyê malî

To zaf xeymî kerdê talî

Ti dişmen a Koyê Bîngolî

 

Kanê na maya û pîyê ma

Nêmendo kesûkuyê ma

Talan kerdo her çîyê ma

Ti felek a Koyê Bîngolî

 

Xidir miradişo to ra

Çila to kî şoro xo ra

Ti bêbext a ortê koya ra

Ti kamax be Koyê Bîngolî

 

BÎYO KEWE

 

Ortê hevala de ez bîyo kewe

To qey destê xo eşt ra mi ez qilayno ra

Mi çîçege dabî hem roj hem şewe

To qey destê xo eşt ra mi ez qilayno ra

 

Ortê hevala ra visna, to ez qahrno

Zemanê kerdo ortê çiçikanê xo çarno

To fîringê mi kerd huşk çîçegê mi vîyarno

To qey destê xo eşt ra mi ez qilayno ra

 

Seba eşqê ma ra dara rişnay pelî

Qefelîyo to dime ez cêro xêlî

Mi de to çîçege, to de mi telî

To qey destê xo eşt ra mi ez qilayno ra

 

Mi cameverde îta isiz o ware

Payîz o mi ser ra varena vare

Xidir binê de maneno nêvîneno çare

To qey destê xo eşt ra mi ez qilayno ra.