M. Malmîsanij, yew dewa Pîranî de ameyo dinya. Wendişê xo yo verên û mîyanên Kurdîstan de, unîversîte Anqara de qedênay. Dima heşt serrî Kurdîstan de malimîye kerde. Mabênê serranê 1975 û 1981î de semedê kurdîye ra hîrê rey dekewt hepisxane.

Malmîsanij keso tewr verên o ke serranê 1970 de welat de kirmanckî nuşto. Ey û tayê hevalanê xo 1979-1980 de Tirkîya de kovara Tîrêje vete. Nêmeyê na kovare kirmanckî nêmeyê aye zî kurmanckî (kirdaskî) bî. Ferhengê verênê kirmanckî Malmîsanijî hazir kerd û 1987 de neşr kerd. 

Edebîyatê kirmanckî yo modern, bi kovara Tîrêje dest pêkeno. Tîrêje kovara tewr verên a ke Tirkîya de bi kirmanckî û kurmancî ameya weşanayene. Kovara Tîrêje 1979 de Îzmîr de hetê Malmîsanijî ra ameya weşanayene. Teyna çar hûmarê kovara Tîrêje vejîyaya. Hîrê hûmarê kovara Tîrêje Îzmîr de, hûmara çarine zî derbeya 1980î ra serkewte serra 1981 (1) de Swêd de weşanîyaya. Kovar û rojnameyî toşeyê/şeklê weşanê dewrê modernî yê, naye ra kurmanckî de manaya Rojnameyê Kurdîstanî û Kovara Hewarî çî ya, kirmanckî de zî manaya Tîrêje na ya. Kovara Tîrêje de şîîr û nuşteyî bi lehçayanê kirmanckî û kurmanckî ameyê weşanayene. 

Bi kilmekî, herçiqas ma kitabanê tewr verênan ê kirmanckî zî mîyanê dewrê modernî de bihesebnîme zî, hetê tarzî ra na kovare bîya destpêkerdişê dewrê edebîyatê kirmanckî yê modernî. Şîîra tewr verêne ya kirmanckî “Etnîk”e serra 1980 de, hûmara Tîrêje ya dîyine de weşanîyaya.   

Malmîsanijî şîîrê xo yê ke kovara Tîrêje de weşanayê, dima kitabê xo yê şîîran “Herakleîtos”î de ardî pêser û dayî çape ro. Herakleîtos, serra 1988î de Upsala-Swêd de, hetê Weşanxaneyê Jîna Nû ra weşanîyayo. Herakleîtosî de vîst (20) hebî şîîran cagirewto û kitab 51 rîpel o. Kitabê Malmîsanijî“Herakleîtos” kitabê şîîranê kirmanckî yo tewr verên o. Şîîra tewr verêne ya kirmanckî “Etnîk”e zî kitabê “Herakleîtos”î de cayê xo girewto. Hemeyê şîîrî bi yew ziwano sade û fesîh nusîyayê.

Seba şîîra Etnîkî ya M. Malmîsanijî, Ronya Bewran wina vana: “Etnîk, a şîîr a ke kewta rastîya xo dima. Rastîya xo mîyan de zî helbet kewta nasnameyê xo dima. Etnîk, kolonyalîzmî rexne keno û gerreyê parçebîyayîşî keno. Paştîya xo dana birayanê xo yê proleteran û înan ra wazena ke birayê ci, parçebîyayîşê aye bivînê û bieşnawê. Şîîre gerreyê etnîkhesibîyayîşê zî kena. Bênamebîyayîşê xo qebul nêkena û nameyê xo yanî şarbîyayîşê xo bi vengêko berz qîrena. Peynîya peyêne; şîîre resena nasnameyê xo û mirazê xo ana ca.” (2)

Malmîsanij demêk Swêd de serekê Komeleya Nuştoxanê Kurdan bi. Nika serredaktorê kovara Vateyî yo. Tayê kitabê ey tercumeyê îngilizkî, erebkî, kurdkîya başûrî (soranî) û kurmanckî; tayê şîîrê ey zî tercumeyê îngilizkî, franskî û swêdkî bîyê.

Reyna Malmîsanij, Unîversîteya Sorbonne (Parîs) û Unîversîteya Uppsala (Swêd) de qismê ziwananê îranî wend. Unîversîteya Linköpingî de qismê perwerdeyî de wend. Swêd de Unîversîteya Göteborgî de masterê xo temam kerd. Serra 2017 de doktora xo temam kerde.

Kitabê Malmîsanijî yê kirmanckî û kurmanckî yê ke neşr bîyê: 

- M. Malmîsanij, Ferhengê Dimilkî [Zazakî]-Tirkî, Uppsala, 1987, 401 rîpelî

- M. Malmîsanij, Herakleîtos (şîîre), Uppsala, 1988, 51 rîpelî

- M. Malmîsanij, Folklorê Ma ra Çend Numûney, Bälinge, 1991, 319 rîpelî

- M. Malmîsanij, Ferhengekê Kirdkî-Pehlevkî-Kurmanckî, Stockholm, 1997, 38 rîpelî

- M. Malmîsanij, Pîre û Luye, Stockholm, 2004, 24 ripelî

- M. Malmîsanij, Rindê Kincan Xo ra Dana, Stockholm, 2004, 20 ripelî

- M. Malmîsanij, Rindê Heywanan Nas Kena, Stockholm, 2004, 20 ripelî

- M. Malmîsanij, Gotibûn ku..., Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2006, 168 ripelî 

- M. Malmîsanij, Mi Şêx Seîd Dî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2009, 167 ripelî

- M. Malmîsanij, Rêzimana Kirmanckî (Zazakîyê) Berawirkirin Ligel Kirmancîyê, 2018

Kitabê ke Malmîsanijî û nuştoxanê bînan pîya nuştê:

- M. Malmîsanij & Mahmûd Lewendî, Li Kurdistana Bakur û Li Tirkiyê Rojnamegeriya Kurdî-I, Uppsala, 1989

M. Malmîsanij & Mahmûd Lewendî, Li Kurdistana Bakur û Li Tirkiyê Rojnamegeriya Kurdî-II, Stockholm, 1992

- M. Malmîsanij & Mehmet Uzun, Rindê Baxçeyê Kaloyî de, Stockholm, 2004, 28 rîpelî

- M. Malmîsanij & Mehmet Uzun, Rindê Vana Ê Min a, Stockholm, 2004, 20 rîpelî

- M. Malmîsanij & Mehmet Uzun, Rindê û Keyeyê Xo, Stockholm, 2004, 12 rîpelî

- Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) û Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî, Îstanbul, 2004, 400 rîpelî 

- Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Îstanbul, 2005, 110 rîpelî

                                    ***

Kitabê Malmîsanijî yê Herakleîtosî ra çend şîîrî:

BÊRÎ

 

I

Na gami

ez xo rê bibîynî yew mirîçiki

biperraynî, bifirraynî

biniştinî daranê tuyeranê ma ra

bişîynî rezandê ma

   pey welladan

   sere qotan, miyane layan,

   lewey banandê ma,

   dolan û çalan,

   no qerraj, ay verroj

    sere tîtikê koyan.

Hinî yo ha çime mi vilikî kenê,

   “Yadî yaran û wilatim roj û şew

    Lê hram kirdim qerar û xurd û xew” (3).

      Tew gidî tew !

      Ez vana qey

       nika raştan di digam perrnê gedey,

        ha hing-hinga leyîran,

       hakan kenê bine kelawan,

       odan di kaban

       Ew tepişte polê yewbînan:

       “Ar-aro gijde gijde !

        Nehey werdî pendûsa… ”(4)

       û kayanê binan.

II

Eke citi qedênaya,

   eke vaşî çînay Hêlin (5)di

   sew palî qedênay Mergan (6) di

   velgan nêronanê eger Lalo (7) ra, Malmîsan (8) ra

   eke vayan raşt nêkenê anika,

   û eke ma’seran ra amey war,

   beno ki şîyê seydê zerencan

   yan zî tê reydi şonê xortî û keyney

   mazî û gezî…

III

Ez bibîynî yew mirîçiki,

   binîyaynê mi ra di perrê tenikî

   anika ez bikewtnî cerga yînî miyan

 “Rext miyonê polon di(9)

    Giley miyonê kifton di.”

    Leyro-lurî, ez bîya şarê durî,

   kewt nişka mi vîrî no vate:

 “Sirûşkem ger buwed xûnîn, ‘eceb nî

  Mû an darem ke der xûn rîşeem bî”(10)
 

IV

Şima qe gûşdarita lûlîya ma?

Senfonîya derd û kulan

      xover o nêceniyêna.

V

 

Keynekî ‘elbikî çangile di

xo rê şonê sere biran, eynîyan,

tay tira bêrîwan,

   bine çiman ra pawenê xortan

   û xortî erzenê qalan û qirfan,

   zerpanê xo nawnenê keynekan,

   nêronanê xo ver ra kardî û xencer

   nêakenê rextê fîşekan.

Meronê heyran

-mi ra wesî-

nê xenceran û rextanê fîşekan !

Ez ko caran nêbiba yew mirîçiki

ez zana

la ez yena dekewena şima mîyan.

Ez hima tern û ciwan,

se ki vato camêrdan

“Ta bimênî nûrî çaw û hêzî pêm

Dêm û dêm û dêm û dêm û dêm û dêm!”(11)

 

“Însan teyro bêper o” vanê,

hinî nêanceno derde bêkesey

bêrî, bêrî…

Xerîbey gandê kê fînena,

   nêvêrenê nê şewê tarî.

 

            Çûrim-Stockholm-Parîs, 1982-1984

             (Herakleîtos)

 

ETNÎK

Wa gûşdaro,

wa b’eşnawo

heme kes!

Çehar qirnîy dinya,

asmênê hewtin a

û Zeus

b’eşnawo wa! 

   Çiqas merdim, çiqas gelî,

   duyelî

   û proletarya…

      û proletarya…

 

Bira

B’ewnî tira!

Teyr û tebur

   gend û gemar

   kerm û kêz

   û linç û lêz zî bi name ya

Labrê ez…

   bê name ya ez.

Vila bîy namey

   Vîetnam û Kamboçya û Angola…rê

Mi rê nêvajiyey.

Ez kewta erey.

Demew ki pêşmergeyê “bê nav û nişan”î

   gulan feka yê

   Dêrsîm dir, Mehabad dir, Dihok dir,

  ez “etnîk” a,

“etnik bir grup”- grubêk etnik-.

Dirnayox,

   rijnayox,

   şeqnayox…

 

Mêratane ekrananê televîzyonan dir,

   “etnîk” ki vanê:

   tersenê,

   recefênê,

   telefênê.

Ze atom, ze hidrojen, ze notron…

   weqefênê.

 

Pawitoxê dinya, şima milîtanê erjayey,

xo vîrî biyarinê

   û şarî vîrî fînê!

Gidîno, merdime dinya!

Xo vîr a mekerê,

şima,

   bênaman rê

   ganî naman peyda bikerê!...

Namey mi pey hesê

vengê xo bikerê berz

   û gûşdarî bikerê

   bê tewi bê lerz.

Gelê Kurdistan’î

û qorê karkeran

ez a ez…

            Çêrmûk, 1979

             (Herakleîtos)

 

HERAKLEÎTOS

 

Bi çarebê to Herakleîtos,

ay hewawo ki to va

   hima ay hewa:

 “panta rei, panta rei”(12):

 heme çî herrikîyêno, şono.

 “Polemos”(13)ki ma lej vanîm

   hima nêvindert.

   Lej bêvernî, bêpeynî…

Labelê haya to pey esta Herakleîtos,

   ti zanî, se vanê ma ra?

Kenê ki

   ma rayna

   royo verîn di bişuwê.

De ti vaje,

   no aqil o Herakleîtos?

Wazena wa bawkalê yînî Cengîz bêro,

   yew ro di caran

   di finî şuwêno kes?

 

            Stockholm, 1983 

              (Herakleîtos)

 

PEŞMIRIYAYÎŞ

 

Bi keyf û kay û şayî

peşmiriyayîş,

raşta yê weş o.

Weşê weşan, pîze ra peşmiriyayîş

gama ki

ti binde çiman ra ewnênî waşta ra

   û çim şiknenê şima pê ra,

gama ki

vîynenî ti yew embazî pey beranê hefsan di

   cixara miyane giştan di,

gama ki kuçan di

ti vîynenî qecekan

   ha tiq-tiqa înan,

nê zî ma vajîm

ti ewnênî yew rismê verînî ra

   to vîrî kewenê ay “verînî”

   de bê bivinde, mepeşmiriye!

 

Peşmiriyayîş: harmonîya mezgî

   û zerri miyan de perpiziyayiş o,

   weş o peşmiriyayîş

   labelê

   ado qestikêno qirriki ra cor

   ne tê da!

                        Parîs,1983

                        (Herakleîtos)

 

1-Reyna nê wextan de, yanî dima 1980an ewropa de hetê “zazayan” ra tayê kovarê bînî zî ameyê weşanayene. Zafêrîyê nuştox û weşangerê nê kovaran dima darbeya 1980î şîy Ewropa. Nê kesan “zazayî” teberê kurdan de, sey yew mileto cîya qebul kerd û teberê hereket û sazgehanê kurdan de derheqê zazayan de dest bi xebatanê edebî û sîyasî kerd. Bi kilmekî, nê kesan “zazayî” kurdan ra cîya, xoser yew milet qebul kerd û goreyê nê nîyadayîşî cîya-cîya kovarî weşanayî. Nê kovaran zî xo mîyan de tayêna giranîye dayê Dêrsim û bawerîya elewîyan ser, tayêna zî tena “zazayîne” kerde xo ver. Nê kovaran ra çend hebî nê yê: Waxt, Ware, Pîya, Zazakî, Tîja Şodirî, Ayre, Çime, Kızıl Yol, Desmale Sure, Raya Zazaistan, Zazapress, Kormişkan, Zerq, Pir, Vengê Zazaistani, Raştiye. 

2- Ronya Bewran, “Şîîre, Nasname û Etnîkê Malmîsanijî”, Ewro, Kovara Teorî, Edebîyat û Hunerî, Nr. 1, Payîz 2016, Dîyarbekir, r. 7.

3- No vate, ê Hêmîn’î yo. Bi lehça Kurmanckîya Cêrênî (Mukrî-Soranî) nusiyawo.

4-Nê vatî, qisekî demey kaykerdişê kay aroy di vanê.

5-Hêlin: Nizdî Pîran’î di, beyntarê Ta’nzîr û Dêrey di yew ko yo.

6- Mergan (Mergî): Nizdî PÎran’î di, rojhelatê Deşta Dêrey di yew ca wo.

7-Lalo: Rojhelatê Pîran’î di yew ko yo.

8-Malmîsan: Rojhelatê Pîranî di yew ko yo.

9-No vate, yew deyîri di vajiyêno.

10-No vate, ê Baba Tahir (935-1010)’î yo û lurrkî (lurrî) yo. Me’na yê b Dimilkî wina ya:

‘Ecêbi nîya, eke hesrê mi gonînî bê

  Ez a dar a ki reyey mi gonî dir bê.

11-No vate, ê Hêmîn’î yo.

12- panta rei: (Yunankî di) heme çî herrikiyêno

13-polemos: (Yunankî di) lej, ceng