Dinya de xeylî şarî destpêkê serra newî pîroz kenê. Roşanê Gaxandî zî rîtuelanê Mezopotamya ra yew o. No kulturo ke ewro Dêrsim de yeno ciwînayene roj bi roje beno vîndî. Belgefîlmê “Gağand/ Khalek’in Ölümü” (Gaxand/ Mergê Kalekî) yo ke dîrektorîya ci hetê Umur Hozatliyî ra amîya  kerdene roşano ke tayê cayan de hewteyo peyên ê Kanûne de dest pêkeno û heta hewteyo ewilên ê Çile dewam keno ser o vindeno. Ma viraştoxê belgefîlmî Cemal Taşî dir qisey kerd û nê vatî: 

“Gaxan her qedîyayîşê serre de û destpêkê serra newî de kulturêko qedîm ê tarîx û neqlkerdişê qalanê mîtolojîkan o. Hewteyo hîrêyin ê menga Kanûne de dest pêkeno û hîrê rojan dewam keno. Kokê tarîxîyî yê nê roşanî yo ke şarê Dêrsimî û şarê Mezopotamya bimbarek keno reseno hezaran serran verî. Ma nê tradîsyonan de hesasîyetê xoza yê grûbanê qijkekan yê ke hemverê netewe dewletan de xo pawitê vînenê.

Gama ma ewnênê tarîxê nizdî ra ma vînenê ke roj bi roje no tradîsyono tarîxî beno vîndî. Rixmê nê de sere de coxrafyaya Dêrsimî de şarê Elewî tayê şarê ke herême de yê bi hawayêk nê kulturê kanî resnayê heta ewro. 

No Roşanê Gaxandî yo ke kulturanê bingeyênan ê Elewîyan ra yew o ewro tayê cayan de mendo. Belgefîlm Dêrsim de, wextê xo yê xozayî de, dormeyê xozayî de û bicaardişanê rîteulan de ame antene. Seba ke seke hezaran unsûranê kulturkîyan nêbo vîndî ma Gaxand bi heme hetanê ci qeyd kerd. No seba şarê ê coxrafya tena roşanêko hîrê rojan nêyo, no xulasayê felsefeya cuye yo.  

No eşkeno kesî bido fikirnayene. Ewro no eşkeno bibo sebeb ke îstîsmarê hemverê cinî û domanan de, texrîbatkerdişê xoza û sûcê ke hemverê heywan û merdiman de yenê kerdene de hesab bêro dîyene.

Na raştîyêk a ke dewî ameyî vêşnayene û merdimî wareyê xo ra ameyî kerdene. La rixmê nê de hemverê kulturê serdestî de xoverdayîşêk esto. Mesela domanîya ma de tradîsyonêk estbi. Menga Adare de roje û şewe benê yew. Ameyêne bawer kerdene ke heme darî verê xoza de şinê sejde û tîtalikê daran serreyê xo nanê ro û ameyêne bawer kerdene cinîya ke na game rê bibo şahid û pûşîya xo bierzo serê ci waştişê aye qebûl beno. Çi heyf ke ewro tradîsyonê Newê Adare ameyo vîrrakerdene.