Şaristanê qedîmî Wanî Urartuyan ra nata meymandarîya bi desan medenîyetan kerde. Ewro zî rêçê nê medenîyetan her parçeyê erdê Wanî de dîyenê. Wan de wexto ke tîje serê Gola Wanî de xatirê xo wazena peyê xo de dîmenanê sûran û renganê cîyayan verdena. Kelaya Wanî de rengêko bîn ê nê şaristanî ya.

Wan şaristananê tewr kahanan ê Mezopotamya ra yew o. Vakurê şaristanî de Agirî, rojawanê ci de Sêrt û Bedlîs, başûrê ci de Colemêrg û Şirnex û rojhelatê ci de zî Îran estê. Wan wextêk zî paytextê Împaratorîya Urartuyan bi û o çax nameyê ci zî Tûşba bi. Şaristan hêverî hetê qralîçe Semîramîse ra ronîyayo û verî Hurrîyî tede ca bîyî. Dima Urartuyan, Medan, Persani Sasanîyan û Bîzansî şaristan vist binê serdestîya xo. Urartuyan nameyê Tûşba kerd Bîani (Waînî), Asûrîyan kerd Naîrî. Nameyê Wanî zî çekûya Waînî ra yeno. Yeno vatene ke no name zî kesê bi nameyê Wanî ra ameyo.

Kelaya Wanî Urartuyan ra menda û na kela Arzaşkunî ra dima paytexto tewr pîl ê înan bi. Kela hetê lajê Lutipriyî Sardurîyî ra dîyaye viraştene. Kela de gorê kerrayînî yê Aydî Argiştî û Qral Manuayî yo ke serê ci de 'Nuşteyê Xorxorî' estê.

Gola Wanî gola tewr pîle ya Kurdîstanî ya û sey dengizî zî şinasîyena. Gole de bi hezaran florayî ciwîyenê. Gola Wanî her serrwextî de pê rengêkê cîyayî xemilîyena. Gola Erçekî zî sey Gola Wanî keyeyê bi hezaran gandaran a û pê dergîya xo bale ancena.

Girawa Axtamara hetê tarîx û kulturelî ra wayîra cayêkê girîngî ya. Na girawe aîdê armenîyan bîye. Girawe de dêrêk zî esto ke o zî aîdê armenîyan o.

Wan bi taybetî rojanê german de hetê turîstanê herêmî û xerîban ra zaf eleqe vîneno.