Destana Memê Alanî nimûne ya tewr kehen a edebîyatê fekkî ya kurdan a. Na destana namdare mîyanê şarê kurdî de bi seserran o hetê dengbêjan ra ameya vatenê û az ra bi az ameya reşta roja ewroyî. Xeylê versîyonê na destane est ê. Baş yeno zanitene ke Ehmedê Xanî zî binê têsîrê destana Memê Alanî de eserê xo “Mem û Zîn” nuşto. Mîyanê şarê Kurdî de teberê deyîran (stranan), na destane hem sey destane hem zî sey estanike hetê dengbêj û sanikkeran ra yena vatene. 

Bitaybetî mîyanê kurdanê kirmancan/zazayan de hîna zêde sey estanike yena vatene. Helbet ma baş zanenîme ke nê yewbînî ra cîya yê, labelê nimûneyanê edebîyato fekkî yê kirmancanê/zazayanê kurdan de, destana Memê Alanî ya ke berê edebîyatê şarî ya û yew esero nuştekî yo ke yê Ehmedê Xanî yo, têmîyankewte û têzere de zî yenê vatene. Nimûneyanê zereyê nê kitabî de şima do ney zaf asan bivînê.    

Herçiqas vatişê estanikan goreyê vatoxan bivurîyayo zî bingeyê hemeyê estanikan eşq o. Estanikê ke na xebate de ca gênê, cîya-cîya herêman ra ameyê arêdayene û goreyê fekanê herêman ameyê nuştene. Estanikan de çîyo ke bala merdimî anceno, her çiqas estanikî bi kirmanckî/zazakî -yewe îstîsna- ameyê vatene zî hema-hema hemeyan de heme deyîrî kurmanckî/kirdaskî yê. 

Reyna, ma nimûneyanê nê estanikan de derheqê cuya komelkî ya kurdan de, adet û tore ci yê verê cûyî de û awanîya sîyasî-ekonomîkî yê ê wextî zaf akerde vînenîme. 

Nika ma cêr ra yew nimûneyê na estanikê bivîne û beşo dîyin de zî analîze karekteranê na estanike bikerê

MEMÊ ALAN

Mordemê beno, ne ci ra ewlat beno ne dewlat. Şonê cayê raştê ju mordemê benê. Raştê ju mordemê benê, mordem ano saye dano nê mordemî, vano:

- To ra ewlat-tewlad çîn o, na saye leto ju bore leto ju bide cênîya xo. Hama eke to ra ewlad bî ti namê dê pira mene, ez nano pira.

Vazeno ra, emrê îdarê Heqî cênike hemile manena, ci rê laj beno.

Laj beno, pî ano, şeş fotrafî est ê, fotrafê howtîne keno zere oda. Vano “no lajê mi ke bî pîl aliq û maliqê na çêneke maneno”.

Lajê dê beno pîl, vazeno ra şono kîlîta kulî ewk keno çîyê çîn o. 

Vano:

- Lawo sebebo ke pîyê mi kîlîtê na oda, çêverê na oda yanikeno çik o?

Vazeno ra çêverê oda keno ya ke fotrafê Çêna Şahê Perîyan o. Fotrafê Çêna Şahê Perîyan o, howt serrî, howt aşmî, howt rojî raya xu ya. Belkî no xo ciniresneno naye bîyaro. Vazeno ra şono çêverê oda keno ya, qaytê xulam û xulema keno.

***

Zîne vazena ra vana:

- No ca cayê Cizrî Botanî yo.

O jî vano:

- Cayê Cizrî yo.

Çêneke Cizre ra wa, o Cizrî Botan ra yo, layik.

Layik vano:

- De madem ke hênî yo, ez venga xulama dano, xulamê mi ke amay cayê min o. Eke carîyê to ke amay cayê tu yo.

Zîne vazena ra venga carîya dana çîyê çîn o, Mem venga xulam-xizmetkara dana beno xuşa-xuşa axwa, şilpa-şilpa kondira. O çax her çîyê ke, domanê apan ê, ruşneno çê apan, çê xalan, vano:

- Şorê çê xalanê xo!

Qaytê kêf û zewqê xo keno. Şodir vazenê ra qayt kenê cila daye de ne kes est o ne cila dê de. Mem aliq û maliq maneno.

Xulam û xizmetkarî ênê, vanê:

- Bê ara xo bure.

Mem vano:

 

Bacîyê dilê min li yan e

Aqil û sawdaya serê min giran e

Tebeq tebeqê heftan e

Dilê min xana gana

Topraxa min Cîzrî Botanê.

Boy Zîna çîn û maçînê

Xwenga mîr Zêdîn e

Dotmama Çelx û Qeretacdîn e.

 

Nê şonê pîyê dê ra vanê. Pîyê dê paşa wo, bîyo paşa. 

Pîyê dê vano:

- Şorê ci ra vaje ez venga sûke dano, ez venga çêna dano, ez venga veyva dano zerya xo kerda kamcîye ez aye cêno.

Mem vazeno ra astorê Bozî tawle de teng û benganê dê şedêneno. Pîyê Memî dano piro dormê dê de helxe dano piro ke o vaz nêdo, ci ra nivejîyo.

Mem vano:

- De vinde mi rê astorê Bozî bîya ez aspar bî, ez rey kêf û zewqê xo bikerî hêna kamcîyê ez cêno.

Vazeno ra sebkerone, Bozî Rewanî ano, heqîbê zerrna erzeno pê Bozî Rewanî, teng û benganê Bozî Rewanî çep û raşt şedêneno. “Pisimla, Ya Ala” vano qamçî dano piro serê dergûm û hewra ra vazdano.

Vaz dano şono.

 

Kare-karxezale vaz dana. Serê nano kare-karxezale ser. Şono înî ro beno pîya. Qayt keno kalê vejîya ame. 

Kal vano:

- Lawo -a çax hêna name pa nêno- Şîrin Memê Ala, ti şona kotî? Pîyê to zowt do to ro, to mirad nivînene?

Vano:

- Îmkane çîn a!

 

Dilê min li yan e

Aqil û sawdaya serê min giran e

Tebeq tebeqê heftan e

Dilê min xana gana

Topraxa min Cîzra Botanê.

Bû Zîna çîn û maçînê

Xwenga mîr Zêdîn e

Dotmama Çelx û Qeretacdîn e

 

Îmkane-çare ci rê nîvneno.

Kal vano:

- De Memed, ti ke nat ra şîya Beko Fesad remle erzeno, çêna xo ruşneno verê Çemê Cîzrî Botanî. A vana, “Zîna ke ti vana ez o?”

 

***

Waxto ke no şono ver de beno pîya, vana:

- Memo, Zîn a ke ti aliq û maliq manena ti ci rê raşt nêna tekê kundirî. Vana, “De madem ke hênî yo ti soz bide mi ke ti şîya, to ke miradê çima dî, to ke ama mi bere berîtîya verê daye.

A jî maliqê Memî manena.

 

Bacîyê dilê min li yan e

Aqil û sawdaya serê min giran ê

Tebeq tebeqê heftan e

Dilê min xana gana

Topraxa min Cîzrî Botanê.

Burre Muradî kîjan e?

 

Yanî, Burrê Muradî kotî yo ez piro dîne. 

Vana:

- De ti ke nat şîya pîyê mi fesad o, remle erzeno; cawo ke ser ra şîlîye varena bena şilpa-şilpa dilopa, o qonax ê pîyê min o. Cayê daw û doza ê Tacdînî yo, cayê meranîye ê ewkî yo.

No vazeno ra şono beno meyman. Beno meyman, hîrê şewî, hîrê rojî. Nê vazenê ra, pîyê çêneke şono nîçîrê pêz û pêzkûvîyan.

Mem vazeno ra e we Zîne kenê kêf û eşqê jumînî. Zîne û Memê Ala maliqê jumînî manenê.

Beko Fesad vano:

- Ma ewro astora vazneme. Astorê kamî ke vejîya!

Yanî rew şore îna bivînê rê, ê hurdmîna bivînenê. Nê vazenê ra, waxto ke vaznenê şonê saç-baxîyê Zîne, binê orxanê Memî de vînenê.

Bek vano:

- Ha mi şima ra niva!

Benê Memî erzenê zîndan. Memî erzenê zîndan, nê qayt kenê na Zîne jî xo dime erzena zîndan, hama jumîn ra yan ê. 

Beko Fesad zano, vano:

- Arqadaşanê mi şima ra nêva ke hal mi de nîya r’o. Vano, “Şima Mem eşto zîndan?!”

Zîne şona, yanî destê xo dergê Memî kena, a we (û) Memî destê jumînî nêcînê. Destê jumînî nêcînê, nê vazenê ra vanê:

- Heşo şîyo serê mezele!

Se nanê pa Zîne uja kişenê. Zîne kişenê, Mem jî uja r’o. Çarnenê ke destê xo jumînî nêresenê.

Uja Bekê Fesadî anê, eke şonê heşar benê, derbe nanê Bekê Fesadî ra. Eke Bekê Fesadî kişenê. Gonya dîna hêna jî na wa îta, Cîzre Botan de hêna mezela dîna est a. Cîzre Botan de a gonya dê vazena ra kuna ortê Mem û Zîne.

Nika ewro jî şonê a since birnenê, şodir şonê ke kewî ya. Şande şonê birnenê, şodir şonê kewî ya. Pîyê zowt da piro mirad nêdî.

Heq miradê şima kulîne bikero.