Welat Vartan; Ma bi xeyr dî, keremê xo ra ti şîkîna bi kilmekî xo bidî şinasnayene? Îbrahîmê Xaşxaşe kam o, kotî ameyo dinya û nika emrê xo kotî de rameno?

Îbrahîmê Xaşxaşe; Xêr mîyan de be Welat bira, Îbrahîmê Xaşxaşe sera 1961 de dewa Gimgimî Xaşxaşe de amo dinya. Mektebo verên dewa xo de, mektebo berz (lîse) Gimgim de wende. 

Tirkîya de jû dezgeyê wezîratîya edeletî de, 12 serrî zê memurî xebetîya. Serra 1988 de îmtîhanê “Fakûlteya perwerdeyê rakerdî ya Anatolî“ (Anadolu Açık Öğretim Fakültesi) yê çar serrî qezenc kerde. Hetê ra wend hete ra xebetîya.

Sera 1996 de tayê sebeban ra şîya Ewropa. A rojê ra nat dîaspora de cuya xo dewam kena. Cîya-cîya dezgeyanê kulturî de xebetîya. Ne serranê peyênan de, “Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) IKK e.V. Berlîn” î de ge-ge zê serekê înstîtutî, ge-ge kî zê îdarekerdoxê Însîtutî aktîf xebetîya û xebetîno. 

2008 ra nat hetê ra ju fîrma de xebetîno hetê ra înstîtutî de xizmeta zon û kulturî keno, heto bîn ra kî bi kirmanckî şîîre û maqaleyan nîvîsneno. Şîîre û maqaleyê mi kovare û rojnameyanê, Zûlfîkar, Semah, Bezuwar, Vate, NewePel û medya sosyale de, peleganê înternetî yê edebîyatî de neşr bîyî. Heta nika di kitabê mi (Aşma Zerde, Azad) weşanîyayî.

Têkîlîya to û edebîyatê kirmanckî (bitaybetî şîîre) key dest pêkerde? Yanî to şîîre yan zî nuşteyê xo yo verên key nuşt?

- Bi raştî tekîlîya min o şîîre tayê kan a. Hama-hama mi serranê 1976-77 de mektebo mîyanên de ke wendêne, mi dest kerd bî şîîrenusnayene. Mi xo bi şîîre ra zêderî rind îfade kerdêne.  Zanîno, şîîre nuştene karode cîdî yo, her çarmîne ya kî nuşte wo ke şeklê şîîre de êno nuştene şîîre nîya. Tam kî na nuxte de ez şîkîna nê prosesî nîya formûlê bikerî. Nika ke mi têde nîyada, vînena ke şîîrê min ê a demî, şîîrê ra tever, ebi formê şîîre hîsê xo îfadekerdene yo.

Demê Lîse de alaqa min ê şîîre bî zêde. Ê deman de kartpostalê ke kewtêne rê mi dest, mi ê kartpostalî zeleqnêne pelga deftera xo ra, gorê resmî şîîre nîvîsnêne. Çend defterê mi estbîy, nêzaneno. Nika teyna jû deftere mi dest de est a. 

Bikilmekî mi bi na tore heyanî serranê di hazarî (2000) bi tirkî dewam kerd. Verba serranê 2010 de mi tirkî ra fek verda ra. Rojê mi şêmiga dergayê zonê Xizirî ra kelê xo birna û îqrar da ci, bi kirmanckî, bi peryodîk şanikî, hakêtî, maqaleyî û şîîrî (beytî) nuştî. Nê serranê peyênan de mi bi şîîranê xo çend çalakîyanê edebîyatî de ca guret û xelatî guretî. Ê çalakî zî nê wê:

1. Çalakîya Edebîyatê Huseyîn Çelebî ya serra 2014îne de şîîra mi “Xwezîla” xelate gurete.
2. Çalakîya Edebîyatê Huseyîn Çelebî ya serra 2017îne de şîîra mi “Kewe” xelate gurete.
3. Musabeqaya Hîkaye û Şîîranê Kirmanckî yê Kovara Vateyî ya serra 2020î de şîîra mi “Çimkewkine” xelate gurete.

Biraştî nê xelata ez hetê ra kerda bextewar. Heto bîn ra kî, barê mi zêderî kerd giran. Aye ra dima mi ke şîîre nuşte  ez zaf dîqet keno. Şîîrê min ê nikayî rind ê, xirab ê, ancax wendoxî qerar danê ci. 

Edebîyat, zereyê edebîyatî de zî şîîre to rê çi îfade kena?

- Wexto ke ma etîmolojîyê çekuya “Edebîyat”î de nîyada vînenîme ke na çekuye erebkî ra êna.  Erebkî de mana edep, erkan de êna gurenayene. Mana edebîyatî latînkî de kî ”Lîtteratura” wa.  Sifte derbazê fransizkî bîya, dima kî hema-hema edebîyatê pêroyinê Ewropa de, dinya de êna gurenayene.

Mi gore edebîyat bingeyê cuye yo. Raverşîyayîşê şaran û komelan de rolê xo bêpemo, yane dêsî de zê kemera çengî yo. Bi vatişêde bîn, cuya komelkî de xo organîze kerden a. Edeb û erkan zanitene de xo dîsîplîne kerdene de rolêde pozîtîf kay keno.

Şîîre bi xo edebîyat a. Bi şeklode bîn ma şîkînîme vajîme ke: Eserê şîîrê û nesîrî yê ke raver şîyayîşê komelan de rolê xo yê pozîtîfî kay kenê, edebîyat o. Bikilmekî, xo îfade kerdene edebîyat o. Esero/ê ke mîtolojî, antropolojî, tarîx û hetê hunerî ra kêmî bo, zê edebîyatî nêno hesebnayene. 

Mi gore merdim derheqê edebîyatî de çi bînîvîsno ya kî çiqas bînîvîsno kî kêmî maneno. Tema xo zaf hîra wa.

Armancê to yê nuştişî çi yo? Yanî ti bi edebîyatî wazenî se bikere?

- Welat bira, porsipîyê ma “derd însanî dano vatene” vanê. Ê mi kî a qeyde.  Edebîyat mi rê vasita xo îfade kerdena ya. Îta de ez nêwazena detaya kune, lê bi desturê to ebi sernuşteyan wazena ke qalê di bejanê edebîyatî bikerî.

Zanîno, di bejê edebîyatî est ê. Edebîyato fekkî, edebîyato nuştekî. Edebîyato ke verê îcadê nuştişî fek ra fek heyanî ewro amo, edebîyato fekkî yo. No bej, edebîyato gelerî yo, çimke nuştoxê xo kifş nîyo/ê. 

Edebîyato nuştekî zî, nuşteyo/ê ke yan kî esero/ê ke îcadê nuştişî ra nat nusîyo/ê  edebîyato/ê nuştekî yo/yê. Çimke nuştoxê nuşteyan, yane nuştoxê eseran kifş ê.

Seke mi cor de kî qal kerdîbî, kilmekî edebîyat xo îfade kerden a. Tayê ebi nîgare viraştene xo îfade kenê, tayê ebi roman ya kî ebi hêkete nuştene xo îfade kenê, tayê kî ebi tembur cinitene, ya kî ebi kilama vatene xo îfade kenê. 

Wexto ke ma na çerçewa de nîyada, nê prosesî şîkîno nîya îfade bikerî. Bê şik ez ebî şîîre nustene xo zêderî rind îfade keno. 

Çimke şîîre cuya min a. Şîîre eşqê min a. Ez ke nê eşqê xo yê efsûnkarî ra kewtane durî, bena zê kengero huşk. Beno bêro, beno belengaz. Ez dolime kewtane baxçeyê şîîran, heyanî ke mi de helm est bo, ê baxçeyî ra nêvejîna ra tever. 

Ti xeylê wext o welatê xo ra dûrî de ciwîyenî. Na rewşe edebîyatê ser o senî têsîr kena?

- Însanî ke bê riza xo welatê xo ra durî de zê surgun cuya xo ramite, hesreta welatî ver beno xemgîn, beno kederin. 

Wexto ke ez bê riza û bê zerrîya xo şîbî Almanya zon nêzanitêne. Biraştî mi hazaran mîyan de xo teyna hîs kerdêne. Cuya xo ya sosyale de ez fîzîkî zuqaxanê metropolê Almanya de bîya, lê xeyalê mi, royê mi zuqaxanê welatê mi de fetelîyêne. Nê halî xêlî wext bi na qeyde dewam kerd. 25 serrî ra dime hukmê xerîbîye çiqas ke tayê şenik bo kî hona dewam keno. Aye ra şîîranê mi de tema zêderî hesreta welatî ya. Şîîranê xo de şono dere û derxulayanê welatî ra, cerde û kaşanê Gimgimî ra, merg û mergîzayanê harde dewrêşî ra, dar û darîstanê welatî ra, zuqaxanê dewa xo ra fetelîna. 

Bêqese ez nê prosesî şîkîna bi jû çekuye nîya îfade bikerî, hukmê tesîrê hesretîye û bîrîya welatî morê xo do ro royê mi û şîîranê mi ra. Beno ke zê paradoksî biaso, lê bîrîya welatî ez teşvîqê nuştene kerdêne ge-ge. Seba ke mi şîîranê xo de îmge û metaforî zêderî welatê xo ra reng û vengê ma ra guretêne û gurenêne, royê mi bîyêne asan.

Goreyê to zehmetîya karê nuştişî çi ya? Na mana de ti kamcîn tewir problemî vîyarnayî?

- Mi gore seba ke kirmanckî hona standardîze nêbîyo, nuştene de xêlî negatîf tesîr dano viraştene. Nê wazîyetî nuştena mi ser a kî xêlî tesîrêde negatîfî viraşt bî. 

Mi di sebeban ra xêlî zahmet dî. Sebebo jûyin, mi kirmanckî de perwerde nêdîbî problem vecîyêne. Sebebo dîyin kî, seba ke kirmanckî hona standardîze nêbîbî nuştişî de problem vecîyêne. Ê wextan de mi kovara Vateyî ra xêlî îstîfade kerd. Ez aboneyê kovara Vateyî bîya, wexto ke [kovara] kewtêne rê mi dest, [ez] têser û têbinê ra kerdêne. Heyanî peynîye wendêne. 

Serranê 2000 ra dime rojê mi xo rexne/krîtîze kerd, xo ra “Îbrahîm verba asîmîlasyonî de bêveng vindetene tora ma de çîn a. Madem ke kirmanckî de nuştene verba serdestan de serewedernayena ma îfade kena, madem ke îtîraz kerdena ma îfade kena, a wext binîvîsne. Wa qet kî şaş bo, wa qet kî kêmî bo...” vat û pratîk de gamî eştî. Hona kî bi îstîkrar nuseno. 

Ti eseranê ma yê edebîyan û edîbanê ma senî vînena?

- Biraştî nê serranê peyênan de warê edebîyatê kirmanckî yê nuştekî de xêlî kesî nusenê. Xêlî nuştoxê kirmancî romana, pûrtikanê hêketan, pûrtikanê çîrokan/şanikan, pûrtikanê werî, seba domanan pûrtikanê perwerdeyî û pûrtikanê şîîran nusenê. Wexto ke ma muqayese kerd vînenîme ke goreyê verî nika merhaleyêde rinde der îme. Lê mi gore hona kî problemê ma yê cîdî est ê. Promlemê kêmasîya ma est ê, nîya r’ê: 

      1- Redakte de ya kî rastnuştişî de hona problemê ma yê cîdî est ê. 

1. Seba ke kirmanckî hona standardîze nêbîyo, her kes gorê xo nuseno. Tayê fekê dewa xo esas cênê, tayê fekê suka xo, tayê kî ge-gane fekê herema xo esas cênê. (Na nuxte de  wazeno bale wendekaran biancî xebatê Grûba Vateyî ser. Seba ke kirmanckî standardîze bo, bi serran o Grûba Vateyî xebetîna. Ez bi xo nê xebatî zaf muhîm vînena. Karêde hêca wo, lê bes nîyo.) 
2. Krîtîzekerdoxê edebîyetê ma çîn ê. Krîtîzekerdoxî kî estbîyêne, her kesî goreyê xo ne, seba ke bi usil û qeydeyê binusîyo, zêderî dîqet kerdêne. Bikilmekî, seba ke otorîteya ma çîn a, her kes haylemeyê xo der o û her kes xo otorîte say keno. No kî zaf zerar dano zonî.

Tam kî na xusis de bi desturê to wazeno derheqê şîîre de balê wendekaran biancî jû mesela ser û nê prosesî nîya îfade bikerî. Nê serranê peyênan de çiqas gamê hewlî erzîyê kî mi gore kirmanckî de şîîre hona buklî kena. 

Ge-gane medyaya sosyale de ya kî tayê pûrtikanê şîîre de şîîre ke êna wendene, beno kederin. Ma zanîme ke pêsera çarmîna rêz kerdene şîîre nîya. Gere ke kompozîsyonêde xo est bo, royê de xo est bo. Mantiqêde xo est bo. Şekl û qeydeyêde xo est bo. Bikilmekî, bi formê şîîre hîsanê xo nusnayêne çîyê r’o, lê şîîre nuştene çîye r’a. Na xusis de barê ma zaf giran o, seba ke kirmanckî de edebîyat û şîîre raver şoronê, gere ke ma zaf dîqet bikerîme. 

Derheqê rewşa kirmanckî de ti senî fikirîna? Ti ameyoxê kirmanckî û edebîyatê kirmanckî senî vînena?

- Seke UNESCOyî 2009 de raporê xo yê peyênî de; “Eke bi na qeyde dewam bikero, kirmanckî mireno” îzah kerdo, zonê ma sindorê merdene der o. Nê serranê peyênan de ez şono welatê xo Gimgim. Der û dorê xo de zê cigêrayoxî miletî de sohbet keno. 

Netîca de şîkîno vajî ke çi heyf ke dewa de zonê maya xo kirmanckî/zazakî de qesî nêkenê. Yanî zulmê asîmîlasyonê xedarî dewan de kî hukmê xo rameno.

Ma zanenîme ke zon ebi qeremana nêxelesîno ra. Ma ke:

1. Ebi zanayene, bi royê pedagogîye çêyê xo ke zê mektebe şuxilna,
2. Zaw û zêçê xo de, der û cîranê xo de ke kirmanckî qese kerd,
3. Ma ke bezîrganîye de, sîyaset de, tendurîstîye de, bikilmekî cuya xo ya rojeve de ke  kirmanckî gurena, qese kerd, zon xelesîno ra. 

Biraştî tersê mi oyo ke şaro kirmanc zonê ecnebîyan xo rê qible bicêro û zonê xo cuya xo ya rojevî de megureno. Çi heyf ke pratîk de tercîyê şarê ma tirkî yo. Dezgeyê ma, şarê ma ke bi royêde fedekarî pêro-pîya hereket mekero, zonê ma cila merdene ra nêvejîno. 

Ewropa de derheqê ziwanî de tawa xebatî estê? Eke estê, nê çi yê û têkîlaya şîma nînan de senîn a?

- Mi cor de kî qalê ci kerdîbî, ancîya kilmekî îzah bikerî. Biraştî darbeya 1980î ra sebeb xêlî întelektûelê kirmancî şî Ewropa. Demê ra dima tayê kesan dest kerd bi kirmanckî nuştene. Bi îstîqrar kirmanckî de nuştene, dîaspora de kirmancan mîyan de tesîrêde pozîtîf kay kerd. Aye ra sebeb zê goga vewre her çî ke şî alaqadarê kirmanckî bî zêde. 

Peynîye de roşnvîr û întelektûelanê kirmancan seba ke kirmanckî raver şorone, cîya-cîya cayan de neçe-neçe dezgayî û komelî awan kerdî. Nê dezgeyan ra jû kî Almanya de, suka  Berlîn de 2002 de, bi nameyê  “Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) -IKK- e. V. ” awan bî. Nê dezgeyan bi îstîkrar û bi fedekarîne xizmeta zon û kulturê kirmancî kerd. Mi gore kesê ke royê kirmancîye xo ser a fetelnenê zaf ê. Ez hêvîdara roşnvîr û întelektûelê ma problemê teknîkî û problemê ke mi cor de qalê ci kerdîbî çareser kenê û qalîta kirmanckî ser a fikrînê.

Ez bi xo bi serran o endamê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) -IKK- e. V. Berlîn”î ya. Mi heyanî nika ge zê îdarekerdoxî ge-ge kî zê endamê înstîtutî xizmeta zon û kulturê kirmancan kerde û kenone.

Kitabê to “Aşma Zerde“ serra 2020 de hetê weşanxaneyê Famî ra ame weşanayene. Kitabê to wendoxan ra eleqeyo senên dî?

- Kitabê mi demê Corana (Covîd 19) de çap bî. Demê medya sosyale ser a ame rotene. Mi Berlîn de der û dorê xo de vila kerdî. Qase 40 hunermend û alaqadarê zonê kirmanckî rê kî mi bi poste ruşnayî. Çapxaneyê mi bi vasita pûrtikxaneyan rotî. Çapxaneyî çiqas rote nêzana, lê mi kitabê ke guretî bî hama-hama rotî ya kî kerdî vila.

Gelê problemêde pûrtikanê kirmanckî est o. Zaf nêne rotene. Çimke alaqa çîn a. Seba ke kitabê mi mecêrê û merzenê jû koşeyê oda xo, zerê mi ra nêame ke berîne der û dorê xo ra vila kerî. Mi vaşt ke wendoxî bi xo bêrê bihêrnê, bicêrê.

Wexto ke mi muqayese kerd, şîkîna vajîne ke gore pîyasa rind amê rotene, kirmancan alaqayêde hewle musne rê ci.

Kitabê to de çend şîîrî est ê, şîîranê to de temayê bingeyî çik ê?

- Welat bira, kitabê min ê Azadî de hîris û şeş (36) şîîra cagureto.  Şîîranê mi de temaya esasê hesretîye, eşq û xoverdayen a. Kilmekî pûrtikê mi de goreyê babeta xo, şîîranê lîrîkî, şîîranê dramatîkî, şîîranê pastoralî, şîîranê destankî û bi varyantê beyte ya cîya-cîya şîîran ca gureto.

Amadekerdişê kitabî de to kesî ra hetkarîye dîye, yan kî her çî to bi xo amade kerd?

- Na xusis de bi desturê to, derheqê şîîre de çîyê vajîne. Ma zanîme ke her çarmîne nuştene şîîre nîya. Ya kî pêsera çekuyan rêz kerdene şîîre nîya. Bibo, bibo hîsanê xo îfade kerden a.

Zanîno, şîîre nuştene karêde zor o. Karê hîsan o. Şîîre nuştene çiqas zor a, amade kerdena kitabê şîîre kî hande muhîm o. Şîîra goreyê tema têdima rêzkerdiş û tasnîf kerdene zaf muhîm a. 

Şîîrê mi Lerzan Jandîlî redakte kerdî. Weş û war bo xêlî desteg da mi. Ancîya wayîrê çapxaneyê [weşanxane] Vateyî Deniz Gunduzî kî çape kitabî de xêlî desteg da mi. Ez bi na wesîla herdîman [her dîyan] xizmetkaranê kirmanckî rê zaf teşekur keno. Weş û war bê.

Bê karê nuştişî ti çinayî de eleqedar bena?

- Seke mi cor de kî qalê ci kerdîbî. Ez bi serran o ke endamê ”Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) -IKK- e. V. Berlîn”î ya. Înstîtutî de zê her endamî kar û xizmeta zon û kulturê xo kena.

Naye ra tepîya projeyê to est ê? Eke est ê, nê çik ê? 

- Mi cor de “Ez dolime kewta baxçeyê şîîran, êndî nevejîna...” vatî bî. Heya projeyê mi est ê. Kitabê min ê şîîran est ê, amade yê, lê na sahate seba ke îmkanê mi çîn ê, nêeşkîno çap bikerî. Ez hêvîdara jû karbendêde kirmanc dest erzeno rê projeya min a newîye û ma nê kitabî çap kenîme. 

Kilamanê domanan ser a wazena bixebetî. Seba domana tayê nîvîsnê, wazeno ke bi royê pedagogî kilamanê domana binîvîsnîne. Ez bawer kena rojê hunermendê ma ci rê wayîr vecînê. Nika mi dest de xêlî kilamê domana est ê.

Seba hunermend, şaîr û nuştoxanê ma mesajêde to est o?

- “Huner: Karê hîskerdene, heqîqatî vînîtene û komelî ra rind famkerdene ya” Bivatişêde bînî, huner, heşnayen a, hîskerden a û vînîten a. 

Maksîm Gorkî; “Hunermend, demê vîyartoxî, demê nikayî û demê amayoxî rind famkerden a.” vano. Nê prosesî ma şîkînîme nîya îfade bikerîme. Heşnayene, vînîtene û hîs kerdene bingeyê hunerî û bingeyê famê hunermendî yê. 

Feylozof Arîstotales qeseyê xo de “Hunermendî reberê komelan ê, raverşîyayîşê komelan de rolêde pozîtîf kay kenê.” vano. 

Barê nuştox, şaîr, hunermend, întelektûel û sîyasetmedaranê kirmancan zaf giran o. Ma gere ke na heqîqata xo bizanîme ke henî hereket bikerîme.

Wexto ke ma halê welatê xo û sosyolojîyê şarê xo guret çiman ver vînenîme ke ma binê bandorîya asîmîlayonî de bîme belangaz. Ma halêde henî belangazî der îme ke bindestê bindestan îme. Bi vatişêde bînî, zê koleyê modern îme. Hem zonê ma hem kî bed û bawerîya ma raya Heqî binê hukmê asîmîlasyonî de asîmîle bîyê û helesîyê ro.

Seke konfûçyus; “Jû miletî ke zonê xo vîndî kerd, şerefê xo û kamîya xo kî tey vîndî keno.” vano. Ma gere ke na heqîqate rind bizanîme ke bi royêde welatperwerîye û bi stratejîyêde mîlî verba asîmîlasyonî de xo rêxistin bikerîme û gama berzîme. Peynîye de şîkîna vacîne ke halê ma na wo aseno, aye ra hunermendê ma gere ke bi îstîkrarî êdî zonê ecnebîyan ra fek raverdê û zonê xo de huner virazê. 

Ez seba nê roportajî zaf teşekur kena. Xebata to de serkewten wazena. Bimane weşîye de.

- Welat bira, seba ke to mi de no roportaj kerd ez û wendekarê ANFî ardîme rê têlewe, ez to rê teşekur kena. Ez hêvîdara şarê ma teyna kitabê mi  “Azad”î rê ne, pêroyînê kitaban û CDîyanê kirmanckî/zazakî rê wayîr vecîno. 

Cawo kê bêedebîyat mendo, bê şîîre mendo, bêroyo. 

Peynîye de: Kitabê mi Azad, pîyê mi Kazimê Mexsudî, maya mi Xase rê, Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) – IKK-e. V. Berlînî rê, Azad û domanê kê zonê maya xo ra marum mendeyan rê wa dîyarî bo.

Azad, şarê ma rê xêrlî bo.

***

Eserê êyê kê hetanî nika weşanîyê, nê yê:

1. Aşma Zerde (şîîre), Veşanxaneyê Famî, çapê jûyîne mart 2020.
2. Azad (şîîre),Veşanxaneyê Vateyî, çapê jûyîne Îstanbul, 2023.