Çimeyê tarîx û edebîyatî tena belge û çîyê nuştekî nîyê. Yanî ma tarîx û edebîyatî teyna çimeyanê nuştekîyan ra nêmusenîme. Hendê nê çimeyanê nuştekîyan ‘çimeyê fekkî’ zî muhîm ê û derheqê tarîx û edebîyatî de, muzîk û hunerî de zaf melûmatan û zanayîşan danê ma. 

Nê serranê peyênan de tarîxo fekkî û edebîyato fekkî zaf eleqeyêko gird vîneno. Zaf kesî nê warî de cigêrayîşan kenê. Na rewşe seba tarîx, edebîyat û kulturê ma zî wina ya û zaf zî muhîm a. Çunke edebîyatê ma nuştekî ra zîyade fekkî yo û naye ra serkewte ganî no war zaf hîra û xorîn bêro xebitanayene.  

Goreyê zanayîşanê fekkî yê ke ez ci ra musaya Silê Musî Gimgim ra, dewa Şema (bi tirkî: Taşlıyayla) ra yo. Serra 1889 de ameyo dinya û serra 1952 de Gimgim de, dewa Şeme de dinyaya xo bedilnaya. Wexto ke merdo 80-90 serre bîyo. Mezela xo nika dewa Şema de ya. “Silê Musî esas Xiran ra wo, Dêrsim ra. Dêrsim ra Xiran ra şîyo Şema. Esasen xalanê mi ra wo. Xirançik o.” Nameyê Silê Musî yo rastikên Süleyman Dostoğlu yo. Mus (Musê Çarekî) nameyê pîyê ey o. Silê Musî yew cinîka ke nameyê ci Fatma (Fate) ya de zewjîyeno. Goreyê tayê zanayîşan nê zewajî ra yew kêneka xo bena. Labelê no zewaj zaf dewam nêkeno. Fate bado Mezra Zerdî ra Alîyê Alê Seydî de remena. Fate ra dima Silê Musî rena nêzewejîyeno. 

Memedê Alîyê Selîm Axayî zî derheqê Silê Musî de wina vano: “Pantolî kerdêne pay, pantolê xo teng bî, pûçê xo teng bî. Hênî kincanê tenge ra hes kerdêne. Zayif bî, zaf zayif bî; pirnika xo jî tayê çewte bîye, çimê xo jî nîya belikî bî. To ke qaytê ci kerdêne huyayîşê to amêne, o qarîyêne.” Reyna, “… Çê ma de [Silê Musî] meyman bîyêne û kilamî vatêne. Pîyê mi ci ra pers kerdêne ey jî cewab dêne. Zaf alîm qesey kerdêne, zaf baqil qesey kerdêne. Zanitêne se cewab bidero. Melayê kurmanca, meleyê bêrtija tewr nişkîyêne lewê ey de vajê vîq. Yaw lewê peyayanê pîlan de bîyo pîl, zeka xo jî bîya, baqil bîyo çi gureto kerdo qafike... Kar-mar dest ra nîyamêne. Feqîr bî, hênî ca bi ca, çê bi çê çerexîyêne, non-mon, ron dêne arê berdêne xo rê potêne werdêne. Bonêde xo bî, xo rê yê bonê xo de vinetêne. Teyna bî.”  

Mîyanê şarê Gimgimî de leqabê Silê Musî “Tiring” bîyo. Gimgim de zaf kesî ci ra vanê “Silê Musîyo Tiring”. Leqapê “Tiring”î yew meseleya ke mîyanê ey û embazê ey o tewr nêzdî Memdalîyê Alîyê Mamud Axayî de derbaz bena ra ey ser o mendo. Xora meseleyê Silê Musî yê ke tewr zaf ênê qiseykerdene û mîyanê şarê Gimgimî de bîyê vila zî derheqê ey û Memdalîyê Alîyê Mamud Axayî de yê. 

Silê Musî wextê xo de şaîrêde namdar bîyo. Tim cayê ey leyê kesanê pîlan û giranan de bîyo. Miletê der û dorî zî ci ra zaf hes kerdo û qiymet dayo ci. 

Silê Musî zaf kilamê xo bi kirmanckî (zazakî) vatê. Nê kilamê her çiqas kirmanckî bê zî ci ra çend rêzî kurmancî yê zî. Beno ke kilamê yê kurmancî zî est ê labelê ma nêzanenîme. Kilama ey a ke tewr namdar a û nika destê ma de ya ey eşta Emîna Koçere ser. Na kilama kirmanckî ya, labelê tede rêzê kurmancî zî est ê. Gimgim de zaf varyantê na kilame est ê û hama-hama heme varyantan de zî rêzê kurmancî cagêne. 

Ma ke bala xo biverdîme ci zaf asan vînenîme ke hama-hama heme kilam û şîîranê hunermendanê Gimgimî de têsîrê Silê Musî xo dano teber. Bitaybetî hunermendê ke ewro serre xo çewres û çewres zêde yê de. Mavajîme sey şaîr Xidirê Başî, Egît Doganî, Cemalê Dursî, Dewrêş Babayî… 

Beno hewtay û di serrî yo ke Silê Musî dinyaya xo vurnaya labelê bi mesele û şîîranê/kilamanê xo hîna vîrê şarê Gimgimî de cande yo. Çiheyf ke waxtê Silê Musî de ne kesî vengê ey qeyd kerdo û ne kî kesî derheqê ey û kilamanê ey de çîyêk nuşto. Werrekna ma hîna rew heşarê ci bibîyêne û derheqê ey û kilamanê ey de kokimanê xo ra hîna zaf çi bigirewtêne.

Ma do cêr de yew deyîra Sîlê Musî bivînê.

EMÎNA KOÇERE

Bejna to pers kenê: dara selwîye 

Bejna to pers kenê: dara selwîye

Bena kewe verê çêverê cenetî de fîlîza tuye

Germê amnanî de Koyê Bîngolî de vindena

Deşta Uskira de mi ser o kena sitar û sîye

Rindîya to rindîya dinya guzelîye

Suretê to suretê aşma newîye

Pê sekena?

Nêçe arifa dinya hejnê nêhejnê dest vejîye

Sultan Silêman û Belqîza rê nême şîye

Ti bê eşiqêde zê mi xo de doz ke

Bêsoxir û bêsuwal şona qenterê Ana Fadima Sipîye

 

Telqûtulq û legan û qulqulik û mîsînanê çê pîyê to ra

Kesî xêr nêdîyo

Di eşiqî waxto ke zê jubînî bîyê

Miheqeq ortê xo de çîyê dîyo

Arifa het de xêlî çî yo

Axmaqa het de çîyê nîyo

Ez bi heyranê to û qesîkerdene

Bicinî zewncê memikê xanî, nênê werdene
    Pîyê mi Musê Çarekî rê nêmano

Ez mele nêbîyo, nêdo wendene

Ez ke mele bîyêne, [ey] bidêne wendene

Tarîxê Silê Musî

Zê tarîxanê Keremî û Xerîb Eşiqî
     Ebedî dinya de amêne qesîkerdene

                      ***

Dê lolo, dilo lolo, dilo lolo, dilo

Dê lolo, dilo lolo, dilo Feqîro Silo

Payîz e, dara weşandî pel û çilo

Çi derd û kulê Emîna Koçerê heye

Bira were (li) ser canê Feqîr Silo

Her çî tortî-mortî maye 

Berde ser canê feqîr Elo

                       ***

Ez şîyo çê meleme vinete andalî ver de

Mi va: “Lê lê delale, ti qey axîne oncena kesrete ser de

Gul û sosin beno kewe zinar û kemer de

Merdene û kalîye ke esta cor de êna ser de

Ti dimê dewranî kilm o, xo dest ra pilosne rameverde”

Nêçe arifa dinya hejnê nêhejnê dest ra vejîye

Sultan Silêman û Belqîza rê nême şîye.

 

Waxto ke wadeyê ma temam bo

Qexpe felek peyê serê ma de meyman bo

Ruyê ma cênê ma daxîlê qebre kenê

Hunkur û munkur êno soxir û sewala ma ra keno

Uja ra ma vejenê

Verva cenet û cenemeyî [cehenemî] benê

Ma verva çêverê cenedî benê

Verê çêverê cenedî ra ma vîyarnenê ra

Nesla ma ver va çêverê cenedî şona

Nesla şima ver va çêverê cenemeyî şona

Sebebê daye çik o?

Sebebê daye o ke kalikê şima Hezretî Ûsênî ser de şîyo

Kalîkê ma Alî dost ci rê fîşto axîr vejîyo

Ma verê çêverê cenedî ra vîyarnenê ra

Verva çêverê cenemeyî benê

Leyê qetranî verê çêverê cenemeyî de gîrîno

Ez keno diwa û rica û na minete

Ez vano: “Canê Emîna Koçere

Lêyê qetranî de damiş nibeno

Canê Silî canê Eme vera berê 

Berzê leyê qetranî wa bigîrîyo

Tonê astanê Silî tonê astanê 

Eme vera wa bihelîyo”

 

De lêlê delalê, lêlê delalê

De lêlê delalê, lêlê delalê, lêlê delalê

De lêlê delalê, erdê Bîngolê şil e, tên e, riwa ye

Tu rumene ser erê Bîngolê 

Canê, te ra rehet e 

Mi ra te hem derd e, hem kul û hem merez e

Tu meke, were bal û bejna zirav girê de

Çiftekê qorê zerîn li ser gerdana sipî da berde

Tu şara Hamayê jor de serê xwe ser daye 

Tu kerem ke em herin ber derê kona mîrê ereba

Tu bal û bejna zirav bade

Tu panîya kondirê biqirpînê

Ez xwe ra têl bi têl mêze bal û bejna te kim

Teresê, mêrê te fesadê xormekîya

Bira were rûnê û têl bi têl mi ra xeber de

Bese, gotin û galgalê wî temam li ser serê mi be

Mi ra hem şîr û hem şekir û hem şerbet e

Mi ra hem keyf e, hem zewq e, hem sefa ye.

 

De lêlê delalê, lêlê delalê

Tu ku mabênê di aşiqa da şeytanî û fesadî dikî

Derguşa berde pê Silê xwe bigre

Here çîyayê Qaf Daxî, pê şîva cîn û perîya bivîne

Xwedê ezîm e, ver dilê mi te ra helîn e.   

Dero şewîtî, dero bê gire

Pîyayê şelpejê li ber rîya Şengalê va xezale nagirî

Belkî têkulek-mekekulek bimînî nav dar û ber û kelemê qewmê fesada

Meriv xwe ra kulek û muleka bigirî canê Silo tobe bî