Bi wesîleya Roja Ziwanê Dayîke ya Dinya Nuştox Ali Aydin Çîçekî cewab da persanê ma. Nuştox Çîçeko ke xeylêk kitabê kirdkî/kirmanckî nuştî derheqê xebatanê xo, muhîmîya ziwanê dayîke û rewşa kirdkî de qisey kerd.

To key û senî dest pê nuştiş û wendişê kirdkî/kirmanckî kerd? Eleqeyê to yê bi ziwanê dayîke senî dest pêkerd?

Eleqeyê min ê ziwanê dayîke (fekkî) sey her domanê/a kurdan keye de dest pêkerd. Xora verên de mi teyna kirmanckî zanitêne û qisey kerdêne. Bado ke ez şîya dibistane uca de tirkî musaya. Ez qeyî wina vana? Çunke wextê domanîya mi de êdî zaf keyeyan de domanan dest kerdibi ci tirkî zî qisey kerdêne. La keyeyê ma de zaf wina nebi. Bi taybetî kalikê mi zaf rindek kirmanckî qisey kerdêne. Estanikê ke ey ma rê vatêne hîna zî hişê mi de gandî yê. Yanî ez o taw zî zaf têsîrê ci de mendêne û mi zî way û biranê xo rê, hevalanê xo rê nê estanikî bi serran vatî.

Verê verkan serra 2000-1î de kitabêk zazakî/kirmanckî kewt mi dest. “Sedefe”. Kitabê Hamdî Ozyurtî bi. Yanî ey fekê yew kokima gimgimije ra tayê malûmatî girewtê binê qeydî û nê nuştê. Bado zî Mamosta Malmîsanijî nê redakte kerdê. Embazêk no kitab da mi. Ez o taw şaş bîya ke ziwanê ma de kitab ameyo nuştêne. Mi her çiqas ci ra zaf fam nêkerd zî mi no kitab di reyî wend. Reyna romanê Mamosta Deniz Gunduzî, “Kilama Pepûgî”... Beno ke tayê tesîrê nê kitaban, tayê têsîrê deyîranê Metîn-Kemal Kahraman û Mîkaîl Aslanî ra mi zî goreyê xo dest kerd ci kirmanckî şîîrî nuştî. Labelê seba mi rayîrê ziwan û edebîyatê kirmanckî, bi şinasnayîşê Weşanxaneyê Vate û Enstîtuya Kurdî ya Îstanbulî bi ra. Aye ra tepîya zî mi dest kerd ziwanî û ziwanî ser o xebitîya û bado zî mi goreyê zanayîş û hêzê xo tayê çîyî nuştî.

Ma vînenê ke ti estanikan ser o zaf vindenê û nê warî de zaf xebetan kenî. Goreyê to estanikî ziwan û kulturê ma de wayîrê cayêkê senîn ê û bi kamyew armancî ti nê xebatan kenê?

Ez bi xo estanikan ra zaf hes kena. Bi vatişêkê bînî edebîyatê fekkî ra... Çunkû eslê ci de çimeyê edebîyatê nuştekîyî edebîyato fekkî yo. Yanî edebîyato nuştekî edebîyatê fekkî ra awa xo gêno û beno zergûn. Eke şima wazena ziwanê xo zelal û rindek qisey bikerê goştarîya estanikanê kokimanê ma bikerê. Uca de şima teyna estanike ney, xebitnayîş û estekî ziwanê xo zî vînenê. Çunke koka nê berheman zaf kan a û sey awe bi serran herikîya û bi vatişî ameya resta nê rojan. Beno ke ez nêzdîyê des serrî yo estanikanê ziwanê ma arê dana. Yanî heta nika mi estanikî mintiqayê Gimgimî, Dêrsimî, Erzorumî, Erzinganî, Sêwasî, Koçgirî, Licê, Çewlîgî û Wêranşarî arê dayî û zafêrî ci zî nuştî û weşanayî.

Verê verkan amancê mi o bi ke wa nê estanikî mebê vîndî. La tepîya ez şîya ser ke estanikan de zaf çîyî estê. Xebitanayîşê ziwanî, qalibê ziwanî, pêardişê estanikan, çekuyê ke nê estanikan de derbaz benê; derheqê kultur, dîn, têkilîyê komelkî ûsn…

Hetê bînî ra estanikî (û berhemê fekkî yê bînî zî) seba ziwanê herêmî muhîm ê. Hem hetê fekkanê herêmanê ma ra hem zî seba varyantanê estanikan ê cîya cîyayan ê mitiqayanê ma nê zaf muhîm ê. Amancê min ê arêdayîşê nê estanikan no bî; mi waşt ke wa nê berhemî vîndî nêbê û kesê ke ma ra dima yenê zî seba înan mîyan de tayê çimeyî bibê û ê zî dest bikerê ci, ser o bixebitîyê.

Ti hîkayeyanê xo de ziwanêkê zelalî xebitnenî û tarîfê taybetmendîyanê kesayetan ra hes kenî. Ti eşkenî ma rê terzê xo yê nuştişî pênase bikerî? Gelo nuştişî ser o krîterê to estê û mîyanê Edebîyatê Kurdkî de kesê ke ti xo rê îdol gênê estê?

Edebîyatî de xebitanayîşê ziwanî beno ke ge-ge babete ra hîna girîngêr o. Çunke çîyo ke ti nusena -ha hîkaye, ha şîîre ha çîyêko bîn bo-, eke ziwanê to ke zelal û baş nêbo, goreyê qeyde û rengê ê ziwanî nêbo çîyo ke to nuşto beno ke nêno wendene; bêro wendene zî tam nêdano wendoxan. Goreyê mi yew eserî de babete çiqas girîng bena wa biba, eke reng û tamê ê ziwanî, boya ê ziwanî ci ra nêro o eser hetê wendoxan ra zaf asan nêno wendene. Ez eseranê xo de helbet babetan û mûnitişî ser o zaf xebitîyena la beno ke xebitnayîşê ziwanê ser o dahîna zêde vindena. Goreyê mi edebîyat her çîyî ra ver ziwan o.

Ez edebîyatê kurdkî de kesî xo rê sey îdol nêgêna la tayê nuştoxê ma estê ke ez qelema înan ra hes kena. Û wazena ke ê timî binusê…

Rojanê taybetan de her hetî ra vengê wayîrvejîyayîşê ziwanê dayîke vejîyeno la roja bîne nê vatişî yenê vîrakerdene. Xora Sîyasetmedar, nuştox û îdarekarê rêxistinanê sîvîlan ê ke derheqê muhîmîya kurdkî de qisey kenê, zafê înan bi tirkî qisey kenê. Ti na rewşe senî ercnenî?

Merdim kotî beno wa bibo, sewîyeya ci çi bena wa biba, çi keno wa bikero ganî her çî ra ver kar û nîyetê xo de samîmî û rast bo. Sîyasetmedar, nuştox û îdarekarê rêxistinanê sîvîlanan ê ke derheqê muhîmîya kurdkî de qisey kenê ganî bi ziwanê xo qisey bikerê. Çunke zereyê komelî de yew rolê înan esto. Yanî ti hem bi ziwanê xo qisey nêkena hem zî eşkena bi tirkî derheqê ziwanî de zaf asan malûmatan bide şarî, no beno? Mi rê ne çîyî zaf samîmî nênê. Ganî kesê ke berpirsîyarîya înan a komelkîye esta babeta ziwanî de hîna hîsgêr bibê û na rewşe hem seba ziwanê hem seba motîvasyonê şarê ma muhîm a.

Qedexe, zulm û zextê vera kurdkî xora yenê zanayene. Reyna pêro zanê ke kirdkî binê tehlukeyê vînîbîyayîşî de ya. Hetê bînî ra kirdkî ser o xebatê erjayeyî yenê kerdene û medyaya sanale de hêdî hêdî ciwanî kirdkî şuxulnenî. Herinda vatişê ''kirdkî ha mirena'' de rojdemkerdişê ganîbîyayîşê kirdkî dahîna raşt nêyo?

Ma bi serran o eynî çîyan qisey kenê. La ez êdî tayê nê meselayan bîya mirde. Kesê ke tim na babete şanenê ma ver zî goreyê mi xelet gênê. Heya biheq ê la cayêk de zî bi nê tekrarî baş nêkenê. Çunke her çî no nîyo ke… Ganî ma êdî zaf gerreyê xo mekerîme. Rastîya ke verê ma de çî ya ganî ma qebul bikerê. Çi ma dest ra yenê ê bikerîme. Bi gerrekerdişî, bi bermayîşî çîyêk ma dest nêkeweno. Xora no seba ma nomotîvasyanêko baş nîyo. Na rewşa ma rê tayê bîya sey xuye. Ez vana ma tayê gerrekerdiş û bermayîşî ra hes kenîme. Yanî tim heto negatîf ser o vindetiş ma rê bîya sey nêweşîye. Oxro ke no çîyêko rast nîyo. Hela ma nîyabidîme, çi ma dest de esto û ma eşkenê çi bikerê. Her kesî/e destî ra çi yeno, çiqas beşê keno ganî ê bikero. Xora seke şima persê xo de kî vato, kirdkî ser o xebatê erjayeyî yenê kerdene û medyaya sanale de hêdî hêdî ciwanî kirdkî şuxulnenî. Nê çîyê girîng ê. Ganî pozîtîf bifikîrîme. Yanî tim eynî çîyanê negatîfanê ser o giseykerdiş seba wayîrvejîyayîş, averberdişî zîwanê baş nîyo. Nîyadayîşo winasî seba ziwan û şarê ma zî rind nîyo. Xora şarê Kurdî heta na roja her çî bi mucadele qezanc kerdo. Ma sebebanê na rewşa baş zanîme la ma çareyê nê zî zanîme. Omid, xebat û mucadele…

Seba averberdiş û wayîrvejîyayîşê ziwanî ganî xebatê senînî bêrê kerdene û şar seba ney senî têbigêro? Ti xebatanê seba ziwanî yê dezgeh, rêxistin û partîyan senî ercnenê? Goreyê to nê xebat û cehdkerdişî seba pawitiş û averberdişê ziwanî qîm kenê yan?

Warê ziwan û edebîyatê kirmanckî de zaf xebatê erjayeyî ameyê kerdene û do bêrê kerdene. Ewro seba şarî ma Gruba Xebate ya Vateyî, Weşanxaneyê Vateyî, Weşanxaneyê Roşna, Enstîtuya Kurdî ya Îstanbulî; reyna kovara Vateyî, Kovara Ewroyî, Kovara Çewçila, Kovara Herdî ûsn...; reyna Zorak TV, Stêrk TV, radyoyî, keyepelê sey Anfkirmanckî, JinNews Kirmanckî, DersinInfo, Zazakî Netî; rîpelî medyaya sanale estê… Nê û xebatê ke sîya nînan de yenê kerdene seba ma û şarê ma zaf girîng ê. Ganî nê çimeyan ra wayîr bivejîme. Çunke hem seba ziwanê ma û hem zî seba edebîyatê ma rolê nînan û kedê nînan zaf huhîm ê. Bes ê, ney! La game bi game…

Dewlete eşkera dişmenê ziwan û heme erjanê ma ya. Rîyê polîtîkaya hêrişkare ya vera kurdan ra demê peyênî de reyna vera kurdan hêrişî ameyî kerdene. Deyîranê kurdkî rê tehemulê înan çin o. La rixmê heme hêrişan û polîtîkayanê asîmîlasyonî kurdkî heta ewroyî ameye. Nika domanê ma çar-panc ziwanan zanê la kirdkî nêmusenî. Gelo no têna sûcê dewlete yo?

Seba dewlete kurdî û ziwanê ci tim persêko gird o. Dewlete ne wazena kurdî bibê wayîrê çîyêk û ne zî wazena ziwanê kurdan biciwîyayo. Ma dewlete û polîtîkaya dewlete zanîme… La ma se kenîme, vera na polîkaya dewlete polîtîka ma çi ya. Ganî ma goreyê şertanê xo ma dest ra çi yeno bikerîme. Kesî ra çîyêk mepawîme. Heya, heqê ma çîyê biwazîme û bigîme la ganî bawerîya ma bi hêzê ma biba. Her ca de, dezgeh û keyeyan de bi ziwanê qisey bikerîme. Ewro ma de yew psîkolojîyêde panbîyayî (tehdayî) esto, ganî ma ney xo ser o bierzîme. Na babete de kêmasîya ma çi ya, ma dest ra çi yeno ûsn.. ser o bifikirîme. Eke ma biwazîme ma eşkena zaf çîyanê negatîfan bivurnîme. Zon û kulturê xo ra meşermayîme, her ca de çira wayîr bivejîme û her ca de domananê xo reyde, nas û dostanê xo reyde bi kirmanckî qisey bikerîme; medyaya sanale de bi ziwanê xo binusnîme. Ganî ma ziwan, hunermend, nuştox û dezgehanê xo ra wayîr bivejîme, leyê ci de pêt bivindîme ke dewlete zî cayê de ney cayê de nê watişanê ma hîna asan qebul bikera. Nêbo ma meydan danîme destê înan. No zî seba ma baş nêbeno.

Ti rewşa kirdkî senî vînenê? Goreyê to wextê ameyoxî de verê ziwanê ma de çi esto?

Heya, zaf problemê ma yê girdî estê la ez vana ameyoxê ma do hîna pak û baş bibo. Çunke vizêrê ma mîyan de yo. Ewro ke destê ma de çîyêk esto nê xeyrê mucadele û hêzê ma bi xo yo. Ganî ma goştarîya polîtîkayanê şaşan mekerîme. Her çî mîyan de yo… Ameyox de şarê ma, ziwanê ma û edebîyatê ma hîna sewîyeya başe de do ca bigêro. Çunke bingeyê na sewîyeya berze zaf pêt erzîyaya. Teyna heşarê ci bê û ci ra dûrê mekewê.

Bi wesîleya 21ê Sibate Roja Ziwanê Dayîke a Dinya ti wazenê semedê averberdişê ziwanê ma çi vejê, vengdayîşê to çî yo?

Bi wesîleya 21ê Sibate Roja Ziwanê Dayîke ya Dinya zî, ez na roje seba ziwanê kurdkî zî pîroz kena. Ziwanê xo ra wayîr bivejîme. Ziwan rûmet o. Însan bi ziwanê xo beno însan. Her ca de bi ziwanê xo qisey bikerîme û ci ra wayîr bivejîme.

Ti eşkenê biney qala plan, armanc yan zî xebatanê xo yê ameyoxî bikerî?

Destê mi de xeylê qeydî estê. Wazena înan binusa. Reyna xeylê wexto, bi serran o ez yew romanî ser xebitîyena. Beno ke zereyê çend serran de ê qedênena. Nika zî giran-giran kitabê Yilmaz Guneyî yê hîkayeyan “Lajê Mî Rê Hîkayeyî” açarnena bi zazakî/kirmanckî.