Dêrsim cografyaya winasêna ke tede kurdê elewîyî ciwîyenê.

Elewîtîya Dêrsimî sîstemê xo yê kastî ra semed elewîtîyanê bînan ra tay cîya ya. Nê sîstemî de bi hawayêkê hîyerarşîkî kastê ''murşîd, pîr, rayber, talîbî'' estê. Têkilîyê dînî serê pîran ra yenê kerdene. Pîr serrêke de reye talîbanê xo ra gêreno. Dewan de o bi coşî yeno pêşwazîkerdene. Pîr dewan de cem girê dano û meseleyanê komelkî û dînîyan ser o qisey keno. Rayber eke pîr çinbo nameyê pîrî ser o rayîr mojneno. Talîb  zî binê nê hîyararşî de tabîyê pîr û rayberan o. 

Elewîtîya Dêrsimî (Bawerîya Raya Heqîye) de otorîteyanê dînîyan ê sey cayê fîrazî, rayber, pîr, murşîdan ra ber warê têkilîyanê hêz û îqtîdarî esto ke esasê xo bawerîya şarî ra gêno.  Dêrsim de xeylêk cayê fîrazî zî estê heta cayê elewîtîye yê fîrazî tewr zaf Dêrsim de yê.

Çira nurê dinya û meqamê pîrî zî tîje temsîl keno. Bezêko sipî yeno parçe kerdene û nê parçeyî pê rûnî yenê hîkerdene. Çirayî keyeyan de, zîyaretan de û giran de yenê tavistene.

Elewîtîye de tay cayan de nano bêrûn o qalin yeno pewtene ke Dêrsim de tira ''pesare'' yan zî ''nîyaz'' vajîyeno. Tay cayan de (bi taybetî Çewlîg de) ney rê ''zerfet'' zî vajîyeno. Zerfet pê hêdikî yeno pêşkêşkerdene. Nê werdan ra têna bara merdiman nê bara heywanan zî dîyena. Elewîtîye de ''nîyaz'' herinda qurbanî de yo. Kesê ke qurbanî sere nêbirnenê loqmayan pewjenê û vila kenê.

Rojeyê Xizirî

Rojeyê Xizirî menga verêne ya serra newîye de yeno girewtene. Rojeyê Xizirî şewa Gaxanî dest pêkeno. Menga Xizirî 4 hewteyî yo û roje roja sêşemeyî dest pêkeno, roja pancşemeyî zî qedîyeno. Wextê nê îbadetî de çirayî yenê tavistene û loqmayî yenê vilakerdene.

Gaxan

Elewîyê kurdî Roşanê Gaxanî de zî cem gênê. Rîtuelo tewr girîng ê nê roşanî gêrayîşê Kal Gaxan û Fadîke yo. Paşta Kal Gaxanî de pêlekêke esta. Kal Gaxane û Fadîke keye bi keye gêrenê, çîyê werdî arê danê. Dima nê çîyî mîyanê feqîran de yenê vilakerdene. Gaxan tay herêman de yewna qayde yeno fîrazkerdene. Tay herêman de pesare, tay herêmanê bînan de zî zerfet û hêdik yenê viraştene. Ge ge hîrê girçî erzîyenê mîyanê pesare. Nê girçî wayîrê manayan ê.

Dîyayîşê Gaxanî mujdeyê Xizirî zî dano. Menga Xizirî şewa Gaxanî dest pêkena. Xizir sembolê bereketî, destpêkerdişê wisar û qedîyayîşê zimistanî yo.

Elewîtîye de cayê Xizirî

Xizir goreyê bawerîya elewîyan o kes o ke merdiman xelisneno. Goreyê elewîyan Xizir cuya komelkîye de sembolê wijdan û edaletî yo. Xizir oyo ke gan dano xoza, newe ra ganîbîyayîş o û mujdeyê wisarî dano. Xizir nameyê mirad, waştiş, hesret û hêvî yo.

Tay herêman de rojeyê Xizirî 7 rojan o. Dêrsim de 3 rojan roje yeno girewtene. Rojeyê Xizirî îbadetêko tewr fîraz o. Nê rojeyî de hêrsbîyayeyî haştîye kenê, pîr û rayberî cem girê danê, xizanan ra ardim yeno kerdene. Rojeyê Xizirî de ciwanî seba miradê xo 3 rojan roje gênê. Ê wina bawer kenê ke kamyew cinîye/camêrd hewn de awe bidê înan  ê do aye/ey reyde bizewijê. Reyna Rojeyê Xizirî de kavût pewjîyeno û meymanan û roniştoxan rê yeno vilakerdene, çirayî yenê tavistene. Eke kavût de rêçêk estbo no yeno a mana ke Xizir şîyo ê keyeyî.