23ê nîsane de artêşa tirke ya îşxalkere bi hawayêkê giranî hêrişê Zap, Metîna û Avaşînî kerd û nê hêrişan de çeka kîmyewîye û gazo kîmyewî şuxilna. Naye ser o kurd û dostê înan têgêrayî. Sere de çar parçeyanê Kurdîstanî de kurdan û dostanê înan Ewropa û pêro dinya de hamnanî ra nata bi vengdayîşê ''Hêrişanê kîmyewîyan ê dewleta tirke vindarnê' protestoyî, çalakîyê nobete û kampanyayê îmza kerdî.

Kurdî verê muxatabanê nê vengdayîşan Rêxistina Qedexekerdişê Çekan ê Kîmyewîyan (OPCW), Neteweyanê Yewbîyayeyan û NATOyî de ameyî pêser û înan kerd ke vengê xo bidê eşnawitene. Çalakîkeran pê kincanê sipîyan û maskeyan bale ante hêrişanê kîmyewîyan ser û sloganê 'Erdogano Kîmyewî' vat.

Çalakîyan de ame waştene ke OPCW derheqê sûcanê dewleta tirke de cigêrayîş bikero, heyetan bierşawo herêmanê Kurdîstanî. Menga teşrîna peyêne de şaristanê Den Haagî yê Hollanda de verê bînaya OPCWyî de çalakîyî zêdîyayî. Kurdîstanijan çalakîya tewr pîle 3ê teşrîna peyêne de kerd la mengêke dima 4ê kanûne de polîsanê Hollanda şîdet mojna çalakîkeran.

Çalakîya 4ê kanûne ra dima çalakîkerî dekewtî bînaya OPCWyî. La polîsan hêrişê çalakîkeran kerd, 44 kesî destbend kerdî û 4 kesî birîndar kerdî. 5 rojan ra dima 40 aktîvîstî sînorî ra ameyî teberkerdene, 4ê ci ameyî tepiştene. Nê 4 aktîvîstî heta sibata 2022î mehkeme do tepişte bimanê.

Bêvengîya dinya şuxilîyayîşê kîmyewîyan teşwîq kerde

Dewleta tirke rixmê hende nêrazîbîyayîşan zî herinda ke mabên bida nê hêrişan hêrişê xo yê kîmyewî zêdînayî. Cepheyê kurdan zî vera ney xebatê dîplomasî şaranê bînan reyde zêdînayî. Rojanê peyênan ê êlule de nameyê Komîteya Karanê Teberî ya KCKyî ser o Ronî Serdemî sere de temsîlkarîyanê Amerîka, Almanya, Fransa, Kanada, Îngilîstan, Holanda û Rûsya yê Hewlêrî rê xeylêk temsîlkarîyanê welatan, Sekreterê Pêroyî yê NYyî Antonio Guterresî, Yewîya Ereban û partîyanê herême rê mektubî erşawitî. Mektube de qala sûcanê şerî yê dewleta tirke ameye kerdene û ame waştene ke vera hêrişanê kîmyewîyan û îşxalî yê dewleta tirke veng bêro vetene.

KCKyî bala komelê mîyanneteweyî ante çekanê kîmyewîyan ê artêşa tirke ser. KCKyî mektube de bi taybetî venga Neteweyanê Yewbîyayeyan, OPCWyî da ke dewleta tirke normanê înan binpay kena û ganî bêra vindarnayene. KCKyî îfade kerd ke bêvengîye hêrişanê Tirkîya teşwîq kena. KCKyî mektube de nê çîyî ardî ziwan:

''Şuxilîyayîşê çekan ê kîmyewîyan o ke hetê dezgehê şima ra ame qedexekerdene, bi hawayêkê eşkerayî vera krîter û peymananê OPCWyî yo. Wextê peyênî de welatanê Rojhelatê Mîyanênî de sey Sûrîye û Iraq de çekê kîmyewî şuxilîyayî, ma dî ke dezgehê şima cade nêrazîbîyayîşê xo mojna. Heyf ke nê çekê qedexekerdeyî hetê dewleta tirke ra Sûrîye, Iraq û Tirkîya de bi sîstematîkî şuxilîyayî la ma heman tewir nêdî. Heyf ke ma neçare mendî ke na bêvengîya dewletan û NYyî sey netîceya hemkarîya bi Tirkîya şirove bikerê. Çunke sûcê Tirkîya çin hesibîyenê û vera ci çîyêk nêno kerdene. Hukmatê AKP-MHPyî sey şuxilîyayîşê çeka kîmyewî xeylêk sûcê şerî û sûcê vera merdimîye kerdî la reyna zî seke welatêko demokratîk o sey muxatabî yeno qebulkerdene.''

Fermandaranê HPGyî ra Doktor Bager Baranî 1ê teşrîna peyêne de roportajêk da ANFyî. Doktor Baranî da zanayene ke artêşa tirke vera gerîlayan çekanê kîmyewîyan ê tewir bi tewiran şuxilnena la ekîpmanê înan çin o ke ney varyantan tesbît bikerê. Doktor Baranî semedê cigêrayîşê babete veng da dezgehanê eleqedaran. Doktor Baranî vat: ''Ma cenazayanê embazanê xo ra vînenê ke çekê kîmyewîyî yenê şuxulnayene.Gazê kîmyewîyî têna bênefes nêverdene eynî wextî de axû kenê û çermeyî vêşnenî. Gazê jehrînî têna vera gerîlayan ney vera heme ganîyan rîskêko pîl o. Gazê ke yenê şuxulnayene bênêfes verdenî. Heme ganîyan bênêfes verdenê û mirnenê.''

Roşnvîranê kurdan û iraqijan venga NYyî da

Vengdayîşanê KCK û HPGyî ra dima Kurdîstan û Irakî ra 109 roşnvîr, nuştox, wekîl, ronameger û endamanê perwerdeyê unîversîte veng da Rêxistina Qedexekerdişê Çekan ê Kîmyewîyan (OPCW) û Neteweyan ê Yewbîyayeyan (NY) ke wa semedê îdîaya şuxulnayîşê çekanê kîmyewîyan cigêrayîş bêro kerdene. 15ê teşrîna verêne de Sekreterê Pêroyî yê NYyî Antonnio Guterres, Ofîsê Karanê Bêçekkerdişî yê NYyî û Komîteya Rayberdişî yê OPCWyî rê mektûbe ameye nuştene. Mektube de wina ame nuştene: ''Artêşa tirke ya le nêeşkaye xoverdayîşê gerîlayan bişikna vera gerîlayan û şarê sivîlî çeka kîmyewîye xebitnena.''

Hewteyêkî ra dima 44 roşnvîranê Iraqî heman cayan rê mektubêke şawite û waşt ke herêmanê şerî yê Kurdîstanî de şuxilîyayîşê çeka kîmyewîye ser o cigêrayîş bêrı kerdene. Roşnvîran bale ante ser ke derheqê hêrişanê kîmyewîyan ê artêşa tirke de îdîayê bibelgeyî estê. Mektube de wina ame vatene: ''Sûcê ke Saddam Huseyînî vera kurdan kerdbî dewleta tirke zî kena.''

Cinîyan ê namdaran ra OPCWyî rê mektube

Rojanê peyênan ê teşrîna verêne de bi xîretê REPAKî çar hetanê dinya ra Silvia Federici, Nancy Fraser û Sylvia Marcos zî tede 64 cinîyan û rêxistinan Rêxistina Qedexekerdişê Çekan ê Kîmyewîyan (OPCW) rê mektubêke şawite û waşt ke semedo ke dewleta tirke çeka kîmyewîye xebitnena tira hesab bêro persayene.

Reyna Grûba Dostîye ya Kurdan a Parlamentoyê Ewropa ra François Alfonsi, Andreas Schieder û Nikolaj Villumsen, rêxistinanê sey Yewîya Hekîman a Mîyanneteweyîye ya Semedê Vergirewtişê Şerê Nukleerî (IPPNW), Têgêrayîşê Haştîye yê Fransa venga NY û OPCWyî da ke hêrişanê kîmyewîyan ê Tirkîya cibigêrê.

Almanya paştî daye dewleta tirke!

Hema destpêkê hêrişanê vera Zap, Metîna û Avaşînî de Almanya vatbi ''Destê ma de agahîyê qîmî çin ê ke ma vajê dewleta tirke huqûqo mîyanneteweyî binpay kerdo.'' Almanya bi nê hawayî seke paştî daye dewleta tirke. Almanyaya ke bi mengan bêveng bîye dima ke Partîya Çepe vernîyazê persan da îdîa kerd ke OPCW ho Tirkîya teqîb û kontrol keno.

Eqsê Almanya Swêd tewirêko net mojna. Wezîra Karanê Teberî ya Swêdî Anne Linde cewab da vernîyazê Partîya Çepe û vera çekanê kîmyewîyan pozîsyonê Swêdî wina eşkera kerd: ''Operasyonê Tirkîya yê vera Başûrî tesîrê bêasayî û îstîkrarê herême. Ganî Tirkîya goreyê qayîdeyan têbigêra. Şuxilîyayîşê çeka kîmyewî qedexe yo, no seba Swêdî esas o.''

Parlamentoyanê Îtalya û Swîsre de zî na babete bîye rojdem. Wekîlê îtalyanî Erasmo Palazzottoyî derheqê hêrişanê kîmyewîyan ê Tirkîya de vernîyazê persan da û bale ante ser ke Tirkîya qanûnan û peymanan binpay kena. Swîsre de zî Wekîl Fabian Molina û Claduia Friedlî derheqê hêrişanê kîmyewîyan ê Tirkîya de vernîyazê persan da parlamentoyî.

OPCW vera Tirkîya bêvenge mend la seba Sûrîye têgêra

OPCWyî prosesê nê hêrişan de tim bêvengîye rê dewam kerd. La OPCWyî 21ê nîsana 2021î de heqê endama xo Sûrîye seba ke çeka kîmyewîye şuxilnaya vindarnayî. Kombîyayîşê OPCWyî de pê paştdayîşê Fransa, Îngilîstan û Amerîka vera Sûrîye 87 reyî şuxilîyayî.

Sûrîye seba ke 2017-2018 de hîrê reyî çeka kîmyewîye şuxilnabî raşta ambargoyê OPCWyî amebî. La dewleta tirke rixmo ke bi mengan vera gerîlayan çeka kîmyewîye û gazo jehrîn şuxilnayî OPCWyî a hîşyar zî nêkerde. Şermo tarîxî yo ke rixmê hende vengdayîşanê kurdan zî OPCWyî 2021 de vera hêrişanê kîmyewîyan ê dewleta tirke bêveng mendo.