13ê sibata 1925î de Şêx Seîd verba zilmê Dewleta Tirkî bi dirûşmê Huruç Ele Sulta serehewanayo, armancê Şêx Seîdî ronayişê Kurdistan, redde tirkkerî û laîkî bî. Şêx Seîd çi heyfo ke nêzdî Gimgimî bi îxanetî ame tepiştiş û 47 embazê xo reyde zî ame qetilkerdiş. Tornê Şêx Seîdî fek têkoşînê bawkalê xo ra veranêdayî û Komela Şêx Seîdî awan kerdî. Ma zî babetê Serehawanayişê Şêx Seîd, tecrîd û yewîyeya Kurdan de Sekreterê Pêroyine yê Komela Şêx Seîdî Felat Ozsoy reyde pêvînayişêk viraştiş.

Birêz Komela Şêx Seîd key ame ronayiş û xebatê komele çî yê?

Komela Şêx Seîd, bi vengdayişê lajê Şêx Seîdî, Şêx Ahmet Firat malbat û tornê ci ameyî yew ca û na komele awan kerdê. Komela sifte kongreya xo, dewa Şêx Seîdî, Kolhîsarê Xinisî yê Erziromî de viraşt. Armancê komela erjîyayê tarîx, netewî û manewîya Şêx Seîd û embazê ey rê wayîrvejyayiş o, goristanê Şêx Seîd û embazê ci bêrî viraştiş û dormeraya goristanî zî seba perwerdeyî kullîyeyêk awankerdiş o. Awankerdişê tifaqa Kurdan û vera zaliman zî têkoşîndayiş o.

Komela Şêx Seîdî, Tifaqa Kurdan de senî berpirsîyarêk girewta ser xo?

Ronayişê komela ma ra nika armancê ma yewîyeya kurdan o, demêko komela ame ronayiş ma Tirkîya, Rojawan û Kurdistanê Başûrî de nêzdê 80 sazî û partîyê Kurd zîyaret kerdê û bi pêvînayişîyan ma fikranê înan zî girewtê. Şêx Sedî xo ra kesêko Kurdistanî û rolê ci yê pêrabesteyî esto, çew nêeşkeno Şêx Seîd yew komêk ya zî partîyêk ra angaje biko û mêrdimêko tarîxî yo. Ma rolê Şêx Seîdî yê pêrabesteyî ser o bi çend ra tifaqa Kurdan ser o pêvînayişan viraştê. Ma Kurdistanê Başûr û Tirkîya de sazîyê Kurd ra fikranê xo pêşnîyaz kerdê, no dem zî xebatêka ma ya winayin esta. Ma wazenî awanîyê sîyasî bi taybetîya xo pawiyayiş de pîya têbigêrê û ma bawerî ke çareserîya persgirikê Kurd de serkewtiş bîyaro. Ma hewna seba mîyanê Kurdan de qedînayişê husumetan ser o ray ray hewldayişanê ma bîyê, çimkî ma bawerî ke bi tifaqe Kurdan do no proses de persgirikanê xo yê mîyanî çareser bikê.

13ê Sibata 1925î de Şêx Seîd dest pê serehawanîyîşêk kerd, na babete de tay spekulasyonî estê, armancê bingeyî yê serehawanayişî çî bî?

Ma aşkera bivajî Şêx Seîd serehawana, tay pêvînayişan de Şêx Seîd serehawanayişê xo Huruç Ele Sulta reyde tabîr keno,vera rayberîya nêheq û bêhuquqî de zereyî ra vindertişêko bi heyet û serehawanayiş o. No dem Komara Tirkîya newe ameya ronayiş, Kurdî zî bi Pêamayişê Lozanî ameyî parçekerdiş. No dem de Kurdî senî yew rêbaza îdarekerdişî de cuye bikê ser o nîqaş estî, Kurdî vera dewletêka bi merkezî, nêhesipnayişê edetê înan û xo bi xo îdarekerdişî dest pê xebata rêxistinî kenê. Hereketa Azadî merkeze xebatê rêxistinkerdişê Kurdan ca beno, Serehewanayişê 1925î de bi hewldayişê Hereketa Azadî ameyo viraştiş.

Ferasetê dînî yê Şêx Seîdî huquqî ser o ameyo ronayiş

Verê serehewanayişî qadroyê Hereketa Azadîye deşîfre benê û yenî tevqîfkerdiş sey Cîbranij Xelîd Beg, Yusuf Zîya Beg, Alî Riza Beg ê. No dem Xinis de îfadeyê Şêx Seîdî zî yeno girewtiş. Peynîya îfadeyê Şêx Seîd Pîranê Amedî ra vîyareno û 13ê Sibata 1925î, Pîran de bi provokasyonêk serehawanayiş dest pê keno. Fikrîyatê Şêx Seîdî de edelet, heq û huquq estbî. Ferasetê ey ê dîn zî heq, huquq ser o ameyo ronayiş, no ser zî ferasetê dînî yê ey ser o destê şarêkî heqanê ci ameyo, ganî no heq no şarî ra bêro teslîmkerdiş. Goreyê ey waştişê Kurdan ê xobixo îdarekerdiş, avzelîya bawerîya dînî ser bî, no zî heqêk o, no ser xebat kerdo. Raya pêroyina Tirkîya, mîyanê Kurdan û dinya de yeno vatiş ke Şêx Seîd serehawanayişêko dînî kerd ya zî serehawanayişêko Kurdistanî kerd, ya zî xizmetê Îngîlîzan kerd. No nîqaşêkî yenî kerdiş goreyê ma heme sunî yê. Çew nêeşkeno dînê Şêx Seîdî, mîlletê ey ra cîya biko, fikrê mîlletî zî dînê ey ra cîya biko.

Çeçenîstan de Şêx Şamîl kam o se, Lîbya de Omer Muxtar kam o se, Kurdistan de Şêx Seîd o yo. Rayberê xoverdayişê şarê Kurdî yo, o û embazê ey no dem seba şarê xo sey îradeyê sîyasî vejîyayî werte û xoverdayişêk nîşan dayê. No xoverdayiş beno ke çi qas bi qetlîam peynî zî bibo, rojê ma ra mîrasêk veradayo, ma ona nîrx bikê hîna raştin o.

Partîya Vatanî Walîyîya Amedî ra ser piro da ke papol û rasteyan ra nameyê Şêx Seîdî bêro pankkerdiş. Partîya Vatanî goreyê şima qey Şêx Seîd xo rê hedef girewto û bertekê partîyan goreyê şima bes bîyê?

Armancê Partîya Vatanî, nameyê Şêx Seîd û Seyîd Rizayî beleka no komelî ra pankkerdiş o, xo ra goristanê Şêx Seîd û embazê ci nimitê. Xebatêk kenî ke sey Şêx Seîd û Seyîd Riza sembolê şarê Kurdî, beleka komelî ra bidî vîrkerdiş, no aşkera dişmenî yo. 90 serrî ke wazenî ke yew şarî orte ra bihawanê û bi temamî qir bikê, no pratîk zî çarçiweya projeyê xo de kenê. Goreyê ma bertek û tavirê partîyê Kurd, çepgir, muxalefet û îslamkaranî kêm bîyê, tikey zî bibo rewşêka esta, na bi vate kena. Awanîyê Kurd bertêko bi şîdînaye nîşan dayê û aşkerayan dayê, goreyê ma nêzdîbîyayişêkê bi vate yê la kêm ê. Ganî bertek tena bi vatiş nêbo, goreyê ma wayîrvejyayişê xatiran û verenanê Kurdan hîna bi muhîm o.

Qanûnê 3527î heme hukmê Mehkamanê Îstîklalî betal kerdo

Qetilkerdişê Şêx Seîd û embazê ci xo ra xarabetê huquqî yo, ronayişê Mehkemanê Îstîklalî dijî Mekaqanûnê 1924î yo. Goreyê Mekaqanûnê 1924î kam mahkeme de qerarê îdamî bêro grewtiş, ganî Meclîsê Mîlletê Girde yê Tirkîyaye de biameynî tesdîqkerdiş, no dem de ma zanenî ke heme qerarê Mehkemanê Îstîklalî û Dîwanê Herbî, Meclîs de nêameyî tesdîqkerdiş, no zî bêhuquqî yo. 29ê Hezîrana 1938î de Qanûnê 3527î vejîyeno û no kanûn taybetî roja îdamkerdişê Şêx Seîd û embazê ci de vejîyeno. Goreyê no qanûn zî heme qerarê îdamî yê Mahkemanê Îstîklalî yenî efûkerdiş, goreyê ma hem no qanûn hem zî Meclîs de tesdîqnêbîyayişê qerarê Mehkamanê Îstîklalî hukmê îdamî orte ra hawananê. Kesî ke no qerar dayî qetil û qerarî ke dayî bêhuquq û bêususî yê. Persgirikê Kurd zî nêameyo çareserkerdiş.

Roja Komploya 22 serrî nêzd bena, şîroveyê Komela Şêx Seîdî babete tecrîdî de çîyo?

Ronayişê xo ra nika Dewleta Tirk rayberê Kurdan ra polîtîkayê zilm û tedayî şuxilnana, armancê înan qet çareserîya persgirikê Kurd nêbîyo. Îmraliyî de vera Birêz Rayberê PKKî Abdullah Ocalanî tecrîdêko giran yeno şuxilnayiş, qet çareserîya persgirikê Kurd ra nê Rojawan, nê Tirkîya û Rojhelatê Mîyanên de randimanêk nêdayo hetta persgirik hîna xorîn kerdo. Ma vanî ke ganî dewlete xetekê serra 1924î de kerda ganî raşt bika, hem kurdan ra hem îradeyê Kurdan rêz nîşan bida. Huquqê Kurdan ê xobixo îdarekerdişî ra rêz ganî nîşan bida. Bêreznîşandayişî, rayberê sîyasî yê kurdan tevqîfkerdiş ya zî kiştişî de tena persgirikan hîna bi giran biko dewlete. Eke dewlete seba huquqo vertaxî yê tirk û kurdan ser o xebat biko do hîna bi serkewt biba, ray ray dewlete na babete de vatişê raşt arda ziwan, persgirikê Kurd bi teda û zilm çareser nêbeno. Çi heyfo ke dewlet handîkapê ke kewta zerrîya ci nêeşkena çareser bika, ray ray Ataturk zî vatişê bi weş vato la belê netîce her tim teda û zilm bîyo. Ganî bêro famkerdiş ke serra 1924î ra nika polîtîkayî ke yenî kerdiş çareserî nîanenê, ma tecrîd şermezar kenê û vanî ke raşt nîyo.

Taybetî Kurdan ser o polîtîkayê asîmîlasyonê ziwan, kultir û îstîsmarê dînî yenî şuxilnayiş, nê babetan de şima senî yew ray û rêbaz dîyar kerdê?

Seydayê ma demo ke şîrî cametêk bi ziwanê dayîka xo qise kenê, wayz danî ke komel goreyê edet û kultirê xo reyde cuya biko. Polîtîkayê asîmîlasyonî serra 1924î ra pey projeyêko zaf bi giran o, no stratejî çînkerdişê yew şarî ser o ameyo awankerdiş, ganîya ke Kurdî na babete de xoverdayiş bidê. Merdim ganî sewbî ziwanan ra zî rêz nîşan bido, heme ziwanî ayetê Homayî. No ser zî ganî merdim ziwan û kultirê xo vînî nêkero. Kurdî zî çi heyfo ke nêeşkenî bi ziwanê xo perwerde bivînê, kultirê înan zî binê zilm û nêşinasneyeyî de yo. Kurdî zî do ganî heme platform de nê polîtîkayê asîmîlasyonî bîyarê rojdem û ziwanê xo ra zî wayîr bivejê.

Fikrê mîlletî Şêx Seîd edelet ser bî

Raya pêroyina Tirkîya, mîyanê Kurdan û dinya de yeno vatiş ke Şêx Seîd serehawanayişêko dînî kerd ya zî serehawanayişêko Kurdistanî kerd, ya zî xizmetê Îngîlîzan kerd. No nîqaşêkî yenî kerdiş goreyê ma heme sunî yê. Çew nêeşkeno dînê Şêx Seîdî, mîlletê ey ra cîya biko, fikrê mîlletî zî dînê ey ra cîya biko. Çeçenîstan de Şêx Şamîl kam o se, Lîbya de Omer Muxtar kam o se, Kurdistan de Şêx Seîd o yo. Rayberê xoverdayişê şarê Kurdî yo, o û embazê ey no dem seba şarê xo sey îradeyê sîyasî vejîyayî werte û xoverdayişêk nîşan dayê. No xoverdayiş beno ke çi qas bi qetlîam peynî zî bibo, rojê ma ra mîrasêk veradayo, ma ona nîrx bikê hîna raştin o.

Waştê xo bi xo îdare bikê

Şêx Seîd serehawanayişê xo Huruç Ele Sulta reyde tabîr keno,vera rayberîya nêheq û bêhuquqî de zereyî ra vindertişêko bi heyet û serehawanayiş o. No dem Komara Tirkîya newe ameya ronayiş, Kurdî zî bi Pêamayişê Lozanî ameyî parçekerdiş. No dem de Kurdî senî yew rêbaza îdarekerdişî de cuye bikê ser o nîqaş estî, Kurdî vera dewletêka bi merkezî, nêhesipnayişê edetê înan û xo bi xo îdarekerdişî dest pê xebata rêxistinî kenê. Hereketa Azadî merkeze xebatê rêxistinkerdişê Kurdan ca beno, Serehewanayişê 1925î de bi hewldayişê Hereketa Azadî ameyo viraştiş. Verê serehewanayişî qadroyê Hereketa Azadîye deşîfre benê û yenî tevqîfkerdiş sey Cîbranij Xelîd Beg, Yusuf Zîya Beg, Alî Riza Beg ê.

Çime: Yenî Ozgur Polîtîka